Waterland en omgeving

[p. V]

Voorbericht

De Geïllustreerde Beschrijving van de Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst, samengesteld en uitgegeven vanwege de Rijkscommissie voor de Monumentenbeschrijving, behandelt:

a.	alle bestaande aardwerken en bouwwerken alsmede onderdelen en overblijfselen daarvan, die ouder zijn dan 1850 en in enig opzicht van belang uit een oogpunt van geschiedenis en kunst.
b.	alle voorwerpen, die aan juistgenoemde eisen voldoen en op enige wijze in verband staan met bovenbedoelde aard- of bouwwerken.

Verder worden in het kort vermeld openbare en particuliere verzamelingen op het gebied van geschiedenis en kunst, en wel, wat particuliere verzamelingen aangaat, voornamelijk die, welke door hun betrekkingen tot plaats en omgeving zelf een duurzaam karakter hebben verkregen.

De monumentenbeschrijving heeft ten doel de kunstschat, die het vaderlands erfdeel is, zo getrouw mogelijk in woord en beeld vast te leggen en in wijde kring bekend te maken. Samenvattende kunsthistorische beschouwingen zoeke men niet in de monumentenbeschrijving, wel het materiaal daarvoor. De opgave van literatuur is beperkt tot datgene, wat bij de samenstelling van de tekst met vrucht is geraadpleegd. Onderzoek in de archieven behoort niet tot de taak der monumentenbeschrijving; bij enige gemeenten zal men hierom door gebrek aan voldoende literatuur geen historische inleiding aantreffen. Oude afbeeldingen zijn gemeenlijk slechts vermeld, wanneer zij van bijzonder belang zijn voor vroegere toestanden van een monument.

Bij de spelling van aardrijkskundige namen is in het algemeen uitgegaan van de lijst der Aardrijkskundige namen van Nederland, uitgegeven in 1936 door het Koninklijk Aardrijkskundig Genootschap. De gemeenten zijn evenals hun onderdelen alfabetisch gerangschikt. De volgorde van de monumenten is verder zo veel mogelijk als volgt:

Bruggen, sluizen e.d.

Wereldlijke openbare gebouwen.

Kerkelijke gebouwen.

Gebouwen van liefdadigheid, onderwijs, e.d.

Particuliere gebouwen.

Musea, particuliere verzamelingen.

Kortheidshalve is de datering meestal aangegeven door een Romeins eeuwcijfer, zo nodig aangevuld door A of B ter aanduiding van de eerste of tweede helft der eeuw of door a, b, c of d om een der vierendelen van de eeuw aan te duiden. De aanduidingen ‘rechts’ of ‘links’ zijn in subjectieve zin gebruikt, behalve ten aanzien van wapens, waar zij in heraldische, objectieve zin moeten worden opgevat.

Prae- en vroeghistorische oudheden in de eigenlijke zin en Romeinse oudheden zijn er in het onderhavige gebied niet te vermelden. Wat de historische verdedigingswerken betreft, hiervan is zo weinig bewaard gebleven, dat zij, waar dit te pas kwam, in de historische inleidingen behandeld konden worden.

[p. VI]

Ook voor dit deel was het ondoenlijk de landelijke bouwkunst - waaronder ook veel van de typische Zaanse en Waterlandse houtbouw valt te rekenen - volledig tot haar recht te laten komen. Er is echter naar gestreefd de meest belangwekkende objecten op te nemen.

De verantwoordelijke samensteller van de tekst van dit boek is de heer J.J.F.W. van Agt, wetenschappelijk ambtenaar bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, die dit werk verrichtte in nauw overleg met het hoofd van de Afdeling Beschrijving van deze Dienst, Prof. Dr M.D. Ozinga.

De heer van Agt is in de zomer van 1947 met de uitvoering van zijn opdracht begonnen; de tekst kwam in 1950 gereed. De tekst werd wat het zilverwerk betreft gecontrôleerd en aangevuld door de voorzitter onzer Commissie en wat de schilderijen en gebrandschilderde ramen aangaat door het lid onzer commissie Prof. Dr J.G. van Gelder. Inlichtingen zijn mede te danken aan Ir A. ten Bruggencate te Amsterdam, archivaris van de Vereniging de Hollandse Molen, de heer G.J. Honig, oudheidkundige te Zaandijk, de heer Th.M. van der Koogh te Weesp als kenner van de Noordhollandse houtbouw, de architect J. Schipper, secretaris van de Commissie voor het Bevorderen en Documenteren van Zaans Schoon en vele anderen, waarvan wij hier nog in het bijzonder willen noemen wijlen architect A.A. Kok te Amsterdam, alsook wijlen de heer J. Zwikker te Zaandam, die zijn manuscript over de geschiedenis van de Westzijderkerk te Zaandam welwillend ter bestudering afstond. De Rijksarchivaris in Noordholland, Mr W.J. Groesbeek, en Mr J. Belonje te Alkmaar waren zo bereidwillig de drukproeven op eventuele onjuistheden door te zien.

Voorts kon gebruik gemaakt worden van de door de heer W. Bogtman te Haarlem over de door hem gerestaureerde glazen samengestelde rapporten, welke berusten bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. De aantekeningen over de kerkklokken konden gecontrôleerd en dikwijls aangevuld en verbeterd worden aan de hand van in oorlogstijd door Mej. B. Bijtelaar op kaart gebrachte gegevens, welke eveneens bij deze Rijksdienst berusten. De registers zijn door de schrijver zelf samengesteld. Het overgrote deel der opmetingen is in de jaren 1949 en 1950 vervaardigd door de heer H.P. van Beveren, bouwkundig ambtenaar A bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Enige zijn echter het werk van de heer J.W. Berghuis, tekenaar B 1e klasse bij deze dienst, terwijl een enkele van de hand is van de bouwkundig ambtenaar H.W. van der Voet, die ook de kaarten en stads- en dorpsplattegronden getekend heeft. De heer J.J.W. van Oerle, architect te Badhoevedorp, vervaardigde de opmetingen van de boerderijen. Bij een aantal monumenten kon gebruik gemaakt worden van opmetingen, welke reeds voorhanden waren: de doorsneden van de Hervormde kerken van Middenbeemster, Edam, De Rijp en Schermerhorn, de plattegrond van de waag te Monnikendam en uiteraard de plattegrond en opstand van de voormalige Kleine Kerk te Edam. De plattegronden en doorsneden van de gebouwen zijn zoveel mogelijk gereproduceerd op gelijke schaal; in verband met het formaat van de bladspiegel, welke groter is geworden dan bij vorige afleveringen, is hiervoor gekozen schaal 1:333, behoudens in een aantal gevallen, waarbij deze verkleining tot onduidelijkheid zou geleid hebben. De opmetingen van de Hervormde kerken te Edam en Monnikendam moesten daarentegen sterker verkleind worden, namelijk tot schaal 1:400, omdat zij anders niet in de bladspiegel zouden gepast hebben.

[p. VII]

Bij het aanvaarden van de opdracht waren er weinig bruikbare foto's beschikbaar. Het grootste gedeelte der opnamen is daarom in de jaren 1949 en 1950 naar aanwijzingen van de bewerker gemaakt door de heer G.T. Delemarre, technisch hoofdassistent bij genoemde Rijksdienst; twee foto's, XXXI, 79 en LXXV, 180, werden door de heer van Agt zelf opgenomen. Voor ongeveer een tiental afbeeldingen kon gebruik worden gemaakt van reeds voorhanden opnamen, meest vervaardigd door de vroegere fotograaf bij genoemde Rijksdienst, de heer J.P.A. Antonietti.

Van andere zijden werden de volgende opnamen verkregen:

XI, 30; XII, 33; XIII, 36; XXII, 51 en 52; XXIV, 58 en 59; XXV, 61 en 62; XXVI, 64, 66 en 67; XXVIII, 68, 69 en 70; XXXII, 81; LIV, 134; LX, 142 en 144; LXI, 145; LXIII, 149; LXIX, 163; LXXII, 170 en LXXXVIII, 214 van het Lichtenbeeldeninstituut te Amsterdam; IX, 25 van de fotograaf A.G. van Agtmaal te Baarn en XLIII, 105 van W. van der Voet te Monnikendam. LXXXIV, 204; LXXXV, 205; LXXXVI, 207, 208 en 209, en LXXXVIII, 212 werden welwillend ter beschikking gesteld door de heer W. Bogtman te Haarlem en LXXXII, 201 en 202 door de heer Th.M. van der Koogh te Weesp. De in autotypie weergegeven foto's achter de tekst zijn in beginsel naar de gemeenten gerangschikt, waarbij er naar gestreefd is een ook voor het oog bevredigende opeenvolging te verkrijgen. Om dit te bereiken zijn bovendien gebrandschilderde glazen, beeldhouwwerk, schilderijen, zilver-, tin- en koperwerk bij elkander geplaatst. Dit deel is gedrukt in 2000 exemplaren. Tenslotte wil de Rijkscommissie een woord van dank richten tot alle autoriteiten en particulieren voor de grote bereidwilligheid, waarmede zij de schrijver en de overige ambtenaren van de Rijksdienst in staat hebben gesteld te onderzoeken, op te meten en te fotograferen. Hun medewerking is voor het tot stand komen van dit boek onmisbaar geweest.

De Rijkscommissie voor de Monumentenbeschrijving,

Mr W.J. FREDERIKS, Voorzitter.

P.J. VAN DE VELDE, Secretaris.

's-Gravenhage, September 1952.