Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 21

[Hendrik van Zutphen]

ZUTPHEN (Hendrik van), aldus naar zijne geboorteplaats in Gelderland genoemd; zijn eigenlijke naam was Hendrik Möller of Muller. Hij werd in 1488 geboren en reeds vroeg voor den geestelijken stand bestemd, waartoe hij de hoogeschool te Wittemberg bezocht en ook het onderrigt van Luther bijwoonde. Voor hij de hoogeschool verliet, verkreeg hij den graad van Baccalaureus, die hem het uitzigt gaf om doctor in de godgeleerdheid te worden. Even als zijn leermeester, verkoos hij den monnikenstand en trad in de orde der Augustijnen. Hij had reeds te Keulen den eersten rang onder den Prior bekleed, toen hij vervolgens te Dordrecht zelf Prior van het Augustijner klooster werd, dat door hem in 1516 in groot aanzien stond. Nadat Luther in 1517 tegen de aflaten was opgetreden, waren hij en Jacob Spreng, toenmaals Prior van het Augustijnen klooster te Antwerpen, onder de eersten in de Nederlanden, die hem aanhingen. Beide hielden briefwisseling met Luther en verlangden zeer hem te zien en te spreken. Zelfs beloofden zij hem in eenen brief, omstreeks het Paaschfeest van 1519 geschreven, naar Wittenberg te zullen komen, doch zij konden toen hunne belofte niet volbrengen. Eerst in 1521 begaf zich Hendrik derwaarts, en vernieuwde persoonlijk zijn betrekking met Luther, en deze, zich daarna op den Wartburg ophoudende, liet hen in een brief aan Melanchton vriendelijk groeten. Hij keerde naar de Nederlanden terug, trad, sedert de gevankelijke wegvoering van Jacob Spreng naar Brussel, in 1521 onder de monniken van het Augustijner klooster te Antwerpen in de voetstappen van zijnen voorganger, en was een niet minder ijverig voorstander van de hervorming dan deze. Bij de vernieuwde afkondiging van het Wormsche edikt van 1529, werd hij met al de monniken van het Augustijner klooster te Antwerpen gevangen genomen.

Op 's keizers last beval de landvoogdes Margaretha van Oostenrijk, een scherp onderzoek naar het geloof der gevangenen. Onverschrokken antwoordde hij op de arti.

[p. 74]

kelen, die hem ter beproeving van zijn geloof werden voorgelegd. Het volk vernam dit en stelde belang in den man, doch de raad van onderzoek had hem reeds tot den marteldood bestemd, en hij zou, in weerwil van het volk, dat hem lief had, met de overige monniken van gemeld klooster van Antwerpen naar Brussel worden overgebragt en zich daartoe van den nacht bedienen; doch eer die nacht kwam - het was in den avond van 29 September 1522, na zonsondergang - schoolden zich eenige duizenden, zoo mannen als vrouwen, zamen, stoven in razende woede naar zijnen kerker, braken met onstuimigheid grendels en deuren los en voerden hem in triomf naar zijn klooster terug.

Zich te Antwerpen niet meer veilig achtende, verliet hij de stad, van plan over Holland en Westfalen naar Wittenburg te reizen, toen het toevluchtsoord van schier allen, die om het geloof vervolgd werden. Hij kwam op zijne reis derwaarts te Bremen en hield hier, op verzoek van eenige aanzienlijke burgers, op Zondag 9 November 1522 eene leerrede in de Ansgarie-kerk. Aanstonds verzocht hem de gansche gemeente bij haar te blijven, 't geen hij niet van de hand wees, maar voor een tijdlang aannam. Doch ook hier was hij niet veilig voor de lagen, die hem gelegd werden. De overige geestelijken drongen bij den raad aan op zijne verwijdering. De raad bragt die klagt tot de opzieners der Ansgarie-kerk. Deze weigerden hem te ontslaan. De geestelijkheid leverde nu hunne klagt in bij den bisschop, die bij den raad aandrong Hendrik aan hem over te geven. De raad weigerde zulks. De bisschop liet daarop eene kerkvergadering buiten Bremen beleggen en daagde Hendrik er voor, doch de raad stond hem niet toe derwaarts te gaan. Hij werd in zijne afwezigheid veroordeeld en het keizerlijk edikt van Worms afgekondigd en aangeslagen. Ondertusschen ging hij voort met prediken, ook in meer verwijderde gewesten. In het dorp Meldorf, in het Detmarsche, een landschap in het hertogdom Holstein, stond een priester, met name Nikolaas Rose, die tot inzien der waarheid gekomen, in vereeniging met anderen, bewerkte dat Hendrik in het Detmarsche werd beroepen. Deze voldeed aan dien wensch en vertrok naar Meldorf. Het ontbrak ook daar niet aan zulken, die het indringen der nieuwe leer trachtten te beletten en wisten te bewerken, dat aan den priester te Meldorf gelast werd den vreemden monnik te laten vertrekken. Van Zutphen ging echter voort met prediken. Inmiddels hadden zijne vijanden een aanslag tegen hem gesmeed en een plan gevormd hem heimelijk op te ligten en te verbranden.

Hun voornemen gelukte, zij maakten zich van hem meester en sleepten hem aan een touw in het holst van den win-

[p. 75]

ternacht, schier naakt en barrevoets naar Heide, waar hij in een kelder opgesloten aan den hoon en spot zijner wachters was blootgesteld. Des morgens om acht uren kwamen zij op de markt te Heide bijeen, hielden onderling raad en veroordeelden hem ten vure. Het vonnis werd op de wreedaardigste wijze ten uitvoer gebragt. Luther was zeer getroffen, toen hij den marteldood vernam van eenen man, dien hij persoonlijk gekend en wiens ijver voor de waarheid hij zoo hoog geschat had. Hij stelde de geschiedenis van zijn uiteinde te boek en droeg die aan de Christenen te Bremen op, waarbij hij eene verklaring van den 9^de Psalm voegde. Men vindt dit stuk in de meeste uitgaven van Luther's werken en eene vertaling er van in Paauw, Europa's Lutherdom, bl. 227-244. De Wette heeft wel de opdragt en de verklaring van den 9^de Psalm, doch de geschiedenis van zijn uiteinde niet medegedeelt.

Nadat in 1825 de plaats, waar hij gemarteld werd tot een begraafplaats voor de gemeente te Heide was gewijd, kwam een reeds vroeger ontworpen plan, om een gedenkteeken voor den martelaar op te richten, tot rijpheid. Het is een eenvoudige obelisk ter hoogte van 14 voeten op een heuvel geplaatst, met het volgende opschrift op de voorzijde:

Dem Glaúbens helden

Henric von Zutphen,

Der dieses Feld durch sein Blut heiligte.

Geb. im Jahre 1488.

Gest. den 11 Dec. 1524.

Op de keerzijde leest men:

Errichtet

von der Heider Gemiente,

am 25 Junij 1830.

Zie Nachricht über das dem Andenken Heinrichs von Zutphen. am 25 Juni 1830, auf den Heiden Begràbnissplatze errichtete Monument. Als Beitrag zur Geschichte des Confessions-Jubiläums, herausgegeben von G.O.W. Schetelig, Pastor zu Heide in Norder-Detmarschen. Altona 1830. Tegenover het titelblad staat eene afbeelding van het monument; De Marteldood van Hendrik van Zutphen, een der monniken van het Augustijnen klooster te Antwerpen, in Bijdragen tot de Geschied. der Ev. Luth. kerk in Nederlund, 2e stuk; de Monographie van Heinr Muhlens; O.H. van Herwerden, het aandenken van H.v.Z. onder zijne landhenooten vernieuwd. Gron. 1840 (zie Vad. Letteroef. Julij 1841, No 8. bl. 322 volgg.); Schotel, Kerk. Dordr. D I, bl. 17, D. II, bl. 752; Dez., het klooster der August.; Bat. Sacra, D. III, bl. 544; Brandt, Hist. de Ref., D. I, bl. 79-91; A. van Haemstede, Martel. bock, bl. 67-70; Pauw, Omst. Levensb. van Luther, bl. 202; Balen, Beschrijv. van Dordr., bl. 130; Kist en Moll, Kerk. hist. archif, D. IV, bl. 7, 200; Kist. en Roijaards, K. Archief (eerste serie) D. I, bl. 204, (tweede serie) D. II, bl. 38, D. V, bl. 267; De Wette, Luthers Briefe, Th. I, p, 42, § 341, Th. II. § 12. 265, 379; C.J. Trip, Heinrich von Zutphen, in Hist. Theol. Zeits.

[p. 76]

1869; Gerdes, Hist. Ev. renov, c 28 en in append. p. 13-15; Verwoert; Kobus en de Rivecourt; Jöcher; Convers Lex; H. Heyen, De dood van H.v.Z., in Kal. v.d. in Ned. 1857, 138; J.M.E. Dercksen, H.v.Z, in Geld. Volksalm. 1849. 3. Moll Kerkgesch. v. Nederl. 11. II. III.