Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 20

[Joannes Wier of Wierius]

WIER of WIERIUS (Joannes), in 1515 te Grave geboren, genoot het onderwijs van den zoo verschillend beoordeelden, doch zeker scherpzinnigen Hendrik Cornelis Agrippa te Keulen, bij wien hij schijnt ingewoond te hebben. Van daar reisde hij naar Frankrijk en werd in 1534 te Orleans bevorderd tot med. doctor. Vervolgens bezocht hij de kusten van Afrika, vertoefde langen tijd op het eiland Creta en keerde eindelijk naar het vaderland terug. In 1534 werd hij te Arnhem aangesteld tot stadsgeneesheer, op eene bezoldiging van f 100 's jaars; doch daar de bekrompene stedelijke geldmiddelen zulks niet langer toelieten, vertrok hij in 1550 naar Kleef en werd, benevens Reinerus Solenarda, benoemd tot lijfarts van den hertog, welke betrekking hij 35 jaren met grooten roem waarnam. Met den hertog deed hij meerdere reizen naar onderscheidene Duitsche hoven, waardoor hij met hooggeplaatste personen in kennis kwam en vele zaken en omstandigheden, die anders ligt onbekend ware gebleven, leerde kennen. Op deze reizen nu was hij alom getuigen van de gruwelen tegen de zoogenaamde toovenaars, heksen enz. en voelde hij daardoor in zich de roeping ontstaan, zich tot den hardnekkigen strijd tegen dweepzucht, bijgeloof en verblinding aan te gorden. Hij begon alzoo met te schrijven de Veneficis et Sagis, ten betooge dat een misdadiger, die iemand door vergif ombrengt, geheel iets anders is dan iemand die van tooverij wordt beschuldigd, terwijl men beide toenmaals gewoonlijk als niet onderscheiden plagt te beschouwen. Door de gelukkige gevolgen, die reeds dit geschrift teweegbragt, besloot Wier de zaak in haar geheel aan te vatten, en nu schreef hij, na zeer veel nasporingen, en een' ongelooflijken arbeid zijn wereldberoemd werk de Praestigiis Daemonum ac et Incantationibus ac Veneficiis. Dit werk is uit de volgende 6 boeken zaamgesteld: I. Over den Duivel, zijn oorsprong, zijne bedrijven en magt; II. Over de Toovenaars; III. Over de Heksen; IV. Over de Betooverden; V. Over de genezing der Betooverden; VI. Over de straffen der Toovenaars en Heksen. Dit gedeelte

[p. 187]

des werks is met de uiterste vlijt bewerkt en bevat zeer belangrijke wenken voor den toenmaligen regter. Ook tegen de pijnbank wordt daarin sterk geijverd. In den avond zijns levens begreep Wier nog niet te moeten rusten. Dientengevolge schreef hij toen, in een korter bestek, zijne verhandeling over de Heksen, waarin alles zeer beknopt en fraai wordt uiteengezet. Door dit werk (zegt hij) wilde hij de arme oude vrouwen behoeden voor den brandstapel in dit leven en de regters voor de vlammen van het eeuwige vuur aan gindsche zijde van het graf. De vele drukken, die elkander opvolgden, getuigden van de graagte, waarmede vooral het grootere werk de Praestigiis Daemonum enz. ontvangen werd. Basil. 1564. 8^o., met een privilegie van keizer Ferdinand van 4 Nov. 1562, 1577, 1583. 4^o.

In de geleerde wereld kwamen er echter verscheidene geschriften tegen dit werk in het licht, die hij in verschillende verweerschriften, gezamenlijk met den titel Liter Apologeticus, welk boekje hij aan Henricus Weselius, kanselier van den hertog, opdroeg, uitgegeven. De briefwisseling met Johannes Brentius over de straf der Heksen liep in het vriendelijke af, de tegenstand van Paulus Schaligius of Scaliger, die zich prins de la Scala of marktgraaf van Verona noemde, werd scherper beantwoord. Nog stouter en scherper beantwoordde hij ‘de lasteringen’ van Leo Suarius, een Franschman, die voor Scaliger was opgekomen. De uitstrooisels van Bartholomeus Fajus, dat Wier niet alleen een bevorderaar en beschermer zoude zijn van de duivelskunsten, maar ook zelf een toovenaar door zijne geschriften, oordeelde hij geene beantwoording waardig, evenmin de aantijgingen van Johannes Bodinus, die een klein vertoog schreef om de leer van Fajus opzettelijk te bewijzen, dat bij zijn werk de Demonomania is gevoegd. Na zijn dood nam koning Jacobus van Engeland de pen op om de leeringen van Wier en Scot te bestrijden, 't geen hij in zijn Daemonologia deed, en trachtte de beroemde Criminalist Benedictus Carpzovius, in zijn Practica nova rerum Criminalium, de redeneringen van Wier te bestrijden, doch omtrent een eeuw later droeg J.S.P. Boehmer in zijne Observationes selectae over de Praxis criminalis van Carpzovius voor, dat bijna alle redeneringen van dezen door het licht eener gezonde wijsbegeerte waren opgeheven en uitgewischt.

Later gaf Wier nog in het licht zijn Pseudo-monarchia Daemonum, waarin hij alles bijeenbrengt wat er bij oude en vreemde volken en vele schrijvers over deze wezens is gebeuzeld en welke veelvuldige namen aan deze zijn gegeven. Ook schreef hij eene verhandeling de Jejuniis fictitiis en de Lamiis, eene wijsgeerige verhandeling de Irâmorbo, eiusdem curatione Philosophica, Medica et Theolo-

[p. 188]

gica en Artzney-buch von etlichen bisanher unbekannten und unbeschriebenen kranckheyten. Franckfurth am Mayn 1580. 8^o., waarin o.a. eene verhandeling over den Morbus Gallicus en de Serpigo Hispanica voorkomt. De vereenigde uitgave van 's mans werken werd in 1660 bezorgd door den geleerden boekverkooper Petrus Montanus of van den Bergh. Hij had zich vele kosten getroost om alle werken (opera omnia) van Wier, meerendeels bij losse stukjes uitgegeven, te verzamelen en liet eenige uit het Duitsch in het Latijn overzetten en droeg het werk, voorafgegaan door een uitgestrekte getuigenis van Martinus Schoockius, aan burgemeesteren van Amsterdam op.

Hierin komen behalve de genoemde werken nog voor: Medicae observationes rarae de quartanâ, de pestilentiali aaginâ, pleuritide, peripneumonia, de hydropis curatione; aconon Meatuum naturalium clausorum.

Melchior Adam vermeldt o.a. nog eenige Libri met Epistolae medicinales, en een verh. de scorbute sive scorbutica passione.

De varenis morbis endemico Westphalorum permolesto, is door hem in het Hgd. geschreven, door zijn zoon Hendrik in het Latijn vertaald door H. Smet in zijn Miscell medica. Franef. 1611. 8^o. opgenomen.

Van zijn hoofdwerk bestaat ook een Fransche vertaling: Histoires, disputes et discours des illusions et impostures des diables et magiciens, infames, sorcières et empoisonneurs, des ensorcelez, et demoniaques, et de la guérison d'iceux. Item de la punytion, qui méritent les magiciennes, etc. 1599.

Eenige onuitgegevene brieven van Wier deelt L.J.F. Janssen mede in de Bijdragen voor gesch. en oudheidk., uitgeg. door I.A. Nijhoff. D. VI. bl. 266, en D. VII. bl. 1-9.

Wier werd in den jare 1588 naar Teklenburg genoodigd, ter genezing van de gravin van Bentheim en aldaar door een zware ziekte overvallen, waaraan hij den 24sten Februarij overleed. Zijn lijk is in de hoofdkerk begraven; het grafschrift is bij verscheidene schrijvers bewaard gebleven.

Hij is tweemaal gehuwd geweest. De naam zijner eerste vrouw is niet bekend, de tweede was Henrica van Holthe, eene Geldersche vrouw van adelijk geslacht. Hij liet 4 zonen na: Theodorus, die een vermaard regtsgeleerde en kanselier of secretaris van graaf Willem van den Berge, dien in 1572 op de togt in Overijssel vergezelde; Hendrik werd geneeskundige, de beide jongste heetten Galenus en Johannes. Het portret van Wier vindt men o.a. voor den druk van 1577 zijner Opera omnia, een fraaije houtsnede, naar welke de plaat in koper van P. Holstein voor den laatsten druk gevolgd is.

[p. 189]

Zie Vita J. Wicri voor zijn Opera omnia; Melchior Adams, Vitae German. Medic., p. 187, 188; Gesneri Bibliotheca; Königii, Bibl. vet. et nov.; Foppens, Bibl. Belg., T. II. p. 254, 755; J. Fabricius, Hist. Biblioth., P. III. p. 473, 474; Catal. Bunav., T. I. Vol. II. p. 1700; Saxe, Onom., T. IV. Append., p. 612, 613; J. Aug. Thuani, Hist. Lib. LXXXIX, p. 261; Val. Andreas, Bibl. Belg., p. 580; Hauber, Bibl. Maj., T. I. p. 55; Diction. du Diable; Lindenius renovatus p. 702; Mort, Influenza Europaca, Hamb. 1821, 1-30; Haller, B.M. Pract., T. II. p. 163; J. Astruc, de morbis Veneriis, T. II. p. 805; A. Teissier, Eloges der Hom. Sav., P. II. p. 97-100; Biogr. génér.; Sprengel, Hist. de la Medicine trad. par Jourdan, T. III; Eloy, Dict. hist. de la med.; Biogr. médicale; Broekx, p. 75; Portal, Hist. de l'Anatomie, D. I. p. 632; Biogr. Univ.; Jöcher; Conv. Lex.; De la Rue, Gel. Zeel., bl. 337; G.v. Hasselt, Kronyk van Arnhem, bl. 107, Arnhemsche oudheden, D. II. bl. 17; Jac. Scheltema, Geschied. der Heksen-processen; Dez., Joh. Wier, beschouwd als den IJsbreker tegen de leer der vooroordeelen wegens den duivel in Geschied. en Letterk. Mengelw., D. IV. St. I.; Isensee, Oude en Middeleeuwsche Gesch. d. Geneesk., bl. 368-370, 422, 445, 450, 456; Banga, Gesch. d. Geneesk., D. I. bl. 60; Bekker, Betoverde wereld, bl. 120; Bor, Ned. Hist., D. III. bl. 236; Hoogstraten; Kok; Verwoert; Kobus en de Rivecourt; Muller, Cat. v. portr.