Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 17. Eerste stuk

[Wilhelmus Schortinghuis]

SCHORTINGHUIS (Wilhelmus), zoon van E. Jurjen Willems Schortinghuis en Trijntje Sikkes Schietkamp, werd den 23 Febr. 1708 te Winschoten geboren, ontving aldaar het onderwijs der praeceptoren van Alten en van Leurs, studeerde te Grouingen, werd in 1723 predikant te Weender, en in 1734 te Midwolda in Groningerland.

In 1740 gaf hij een werk uit dat groote onrust en betreurenswaardige gevolgen in de Nederlandsche Hervormde kerk heeft verwekt. Het verscheen te Groningen onder den titel: Het innige Christendom, tot overtuiging van onbegenadigde, besturing eu opwekking van begenadigde, in deszelfs allerinnigste en wezenlijkste deelen gedeeltelijk en bevindelijk voorgesteld in zamenspraken. Dit geschrift, waarin geoefenden, begenadigden, kleingeloovigen en onbegenadigden als sprekers voorkomen, grondde de beoefenings leer op de volgende hoofdpunten: dat een verstandelijke bijbelkennis bij onbekeerden, niets meer dan een bloote letterkennis is, zonder invloed op het hart, ja zelfs van nadeeligen invloed op het innige christendom; dat er ter bekeering alleen eene geestelijke kennis noodig is, die onmiddelijk van God komt, welke, geheel afgezonderd van bijbelkennis, door een aantal hartstogtelijke bevindingen den mensch bijna tot vertwijfeling brengt, maar eindelijk, wanneer het wettisch werk in eigene kracht ophoudt, en de ziel tot bedaren is gebragt, een zuiver inzien in het Evangelie schenkt, zich met de bijbelkennis vereenigt; - dat de mensch zonder die onmiddelijk, zonder die van God uitgaande kennis ter bevordering van zijn tijdelijk en eeuwig geluk volstrekt onmagtig, onkundig, onwillig en van al, wat goed is, ontbloot en ondeugend is. De mensch wil niet, kan niet, weet niet, heeft niet, deugt niet. Deze dierbre vijf nieten, gelijk Schortinghuis ze noemde, moesten door eigene bevinding gekend worden, en maakten het eigenlijke wezen des innigen Christendoms uit. Hierbij bezigde de schrijver uitdrukkingen, die allezins geschikt waren om aan zinnelijke gemoederen te behagen, doch tevens tot de wanstaltigste denkbeelden en de grofste misbruiken aanleiding konden geven. Zoo sprak hij van ‘het zinken en smelten in den gloed der uitnemende liefde van Christus’, van ‘weg te zinken in den afgrond van eigene nietigheid, zich in de volle bloedzee van Jezus wonden te begeven.’ Dit werk maakte in een tijd, waarin het Voetiaan-

[p. 429]

sche stelsel tot mysticisme overhelde, en het Lampeaansche stelsel met zijne leer van bevindingen en gestalten velen welgevallen was, veel opgang, en werd door de theologische faculteit te Groningen goedgekeurd, doch met waarschuwing het met voorzigtigheid te gebruiken. Wel hadden de beide Coccejaansche hoogleeraren Driessen en Gerdes zwarigheid gemaakt, doch de beide Voetiaansche professoren Verbrugge en van Velsen, ofschoon geen mystieken, hadden het den Voetiaanschen Schortinghuis mogelijk gemaakt, nadat hij bij de faculteit eene regtzinnige verklaring van sommige plaatsen uit zijn geschrift, die hem waren voorgelegd, had gegeven. Weldra volgde een tweede uitgaaf met goedkeuring der classis van het Oldambt. Doch in weerwil van dit alles verhief de synode van stad en lande zich tegen het boek, dat de regering van Groningen verbood te verkoopen. Thans vond Schortinghuis bescherming bij de provinciale staten, die de synode bevolen zich van alle verdere inmenging te onthouden. Ofschoon nu buiten kerkelijke regtspraak gebragt, bleef het boek niet buiten het onderzoek van hen, die de waarheid liefhebben, die openlijk er tegen opstonden, zoo ter wederlegging er van, als ter waarschuwing van het gemeen er tegen.

In Groningerland verledigde zich daartoe Hermannus Stegnerus, predikant te Noordbroek, door de uitgave van eenige gemoedelijke en vrijmoedige vraagen van bezwaarnis. In Overijssel gordde zich daartoe met moed aan de, zoo wegens zijne geleerdheid, als regtzinnigheid bij het volk in een goeden reuk staande Zwolsche predikant, Nicolaas Hartman, die eenige Aanmerkingen uitgaf betrekkelijk den voor de gemeene christenheid aller schadelijksten inhoud van het boek van Schortinghuis; aanmerkingen, die allerbelangrijkst en op zeer goede gronden gebound waren.

Schortinghuis verdedigde zich tegen Hartman in zijn geschrift de Regtzinnigheid van het innigste Kristendom (1742), maar zijne krachten bleken niet geevenredigd te zijn aan 't geen hij had ondernomen. Doch eensklaps ontving hij (1742) hulp van buiten. Vier hervormde predikanten van Emden met name H.G. Swartte, E. Meiners, G. Swartte en J.C. Brucherus gaven in het licht eene zedige voorspraak voor de regtzinnige waarheid, en bragten de hervormde kerk van ons vaderland in beweging. Mannelijk was het antwoord van Hartman in zijne Bekendmaaking, betreklijk het Boekjen, genaamd de Voorspraak voor de regtzinnige waarheid. Hier trad oogenblikkelijk bij de genoemde Stegnerus in zijne korte aanmerkingen op de zedige voorspraak enz. Verscheiden anderen trokken mede het harnas aan, o.a. Arnoldus van Gennep, predikant te Ethen, in het land van Heusden, in zijn Onpartijdig opstel over de zamenkomsten en

[p. 430]

oefeningen der particuliere lidmaten (bl. 73-75). Inzonderheid werden de Emdensche predikanten bedremmeld door den ongemeenen moed der Overijsselsche synode, die het (1743-1744) bij de Overijsselsche staten zoo verre wisten te brengen dat deze het openbaar verkoopen van het boek, op zware geldboeten verboden, ‘als vele zaken in zich behelzende, die met de leer van den Bijbel en met die der formulieren van eenigheid niet overeen kwamen.’ Zulks verwekte bij velen opzien en ergernis, die Jacobus Immink, predikant te Enschedé, trachtte weg te nemen, door verscheidene gewigtige aanmerkingen tegen het boek van Schortinghuis onder het oog van het publiek te brengen (Theologische, ontleedende, oordeelkundige tegenbemerkingen over het boek van Schortinghuis enz.).

Schortinghuis zelf, door een Nederlandsche synode openlijk onregtzinnig verklaard, kon nu, behoudens zijne eer, niet zwijgen, te meer daar zijne persoonlijke waardigheid door de Groninger synode was ongemoeid gebleven. Hij verdedigde dus, in 1745, zijne gevoelens, zoo goed hij konde, als gegrond op het oud geloof der Dortsche vaderen, (Het oude, regtzinnige gereformeerde, geloof en leer enz.)

Nu vatte Dionysius van der Keessel, predikant te Deventer, uit naam der Overijsselsche synode, de pen op, om haar gedrag te regtvaardigen en de pogingen van Schortinghuis, ter zijner zuivering aangewend, te ontzenuwen, en schreef: Noodig berigt enz. Hierbij is het gebleven.

De Overijsselsche synode drong wel bij de overige synoden van ons vaderland aan, om hare voetstappen na te volgen, maar deze konden daartoe niet worden overgehaald. Hij bleef ongemoeid werkzaam in zijn post tot zijn dood, den 20 November 1750.

Behalve de gemelde werken gaf hij nog in het licht:

Zeedig antwoord op het Historisch Verhaal van de Theol. Facult. van Gron. over het innigste Christendom. Gron. 1740. 4^o.

Noodige waarheden in het herte van een Christen tot dienst van zijne zeer toevertrouwde gemeente. Gron. 1738. 8^o.

De geborene Christus of geestelijke Bedenkingen over de verborgentheid der Godzaligheid die groot is enz. Gron. 1741, 1746.

Ook als dichter maakte hij zich bekend door:

Geestelijke Gezangen tot ontdekkinge, overtuiginge, bestieringe en opwekkinge van allerley soorten van menschen, so onbekeerden als bekeerden. Alsmede enige beknopte Gezangen over de voornaamste waarheden. Gron. 1733, 17[...]0. Van dit rijmwerk verscheen de vierde druk en in 1745 de 8^ste druk van zijn Bevindelijke Gesangen, vertonenden een uytverkoren sondaar: I. Zijne Natuurstaat. II. An sig selfs ontdekt en III. Geheyligt. Gron. 1733.

Voorts gaf hij:

[p. 431]

Lijktranen uitgestort over het zeer droevig, ontijdig, dog salig overlijden van de eerz. Mevrouwe A.C. Siccama, geboren Hora enz. Gron. 1730 4^o. en

Lijktranen uitgestort over het onverwayt, zeer smertelijk, doch salig overlijden van eerz. Johan Hora, Raadsheer in Groningen. Gron. 1744. 4^o.

Hij huwde Aletta Burz, die hem 4 zonen en eene dochter schonk. Zijn zoon Gerardus was predikant te Rottevalle.

Zie Ypey, Gesch. der Chr. Kerk in de 18 eeuw, D. VII. bl. 327 verv., D. X. bl. 426 verv; Ypey en Dermout, Gesch. d. Ned. Herv. Kerk, D. III. bl. 326 verv. in de aant. D. IV. bl. 7, 28 in de aant.; Glasius, Godgel. Nederl.; van den Honert, Mensch en Christus. H XIV; Kort berigt van het gene in het christelijk synode van Stad en lande, dezes jaars 1742 beslooten is wegens het boek van W. Schortinghuis enz.; D.v.d. Keessel, Nodig Berigt van hetgene voor gevallen is in den jaare 1740-1745 omtrent het Boek van W. Schortinghuis enz. Examen van het ontwerp van Tolerantie in de Voorrede voor de achtste zamenspr. bl. 31; D.v.d. Keessel, de vastgestelde leer en praktijk van Neerlands kerk. Deventer 1750; Strodtman, Neue Gelehrte Europa. Th.. S. 359-377; van Velzen, Introd. in Hist. Eccl., T. III. p. 842; van der Aa, N.B.A.C. Woordenb.; Abcoude, Naamr., bl. 325; Aanh., bl. 191, Tweede Aanh., bl. 136; Arrenberg, Naaml., bl. 460; Boekz., 1750 b. bl. 374 volgg.; H. van Berkum, Schortinghuis en de vijf nieten; Muller, Cat. v. portr.