Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 17. Eerste stuk

[Joachim van Sandrart]

SANDRART (Joachim van), bijgenaamd van Stockau, zoon van Laurens van Sandrart, die wegens de oorlogen en geloofsvervolgingen Bergen in Henegouwen verlaten en zich te Frankfort gevestigd had, werd aldaar den 11 Mei 1606 geboren. Reeds vroeg openbaarde zich bij hem een sterke neiging voor de teekenkunst en hij begaf zich naar Neurenberg, om zich onder Pieter Iselberg in het plaatsnijden te oefenen. Van daar ging hij, toen 15 jaren oud, naar Praag, waar hij den vermaarden Egidius Sadeler tot leermeester had. Op diens raad liet hij het plaatsnijden varen en wijdde zich geheel aan de schilderkunst, onder de leiding van den beroemden Utrechtschen kunstschilder Gerrit van Hondhorst. Met dezen vertrok hij naar het hof van Karel I, koning van Engeland, die hem zeer begunstigde, doch vooral arbeidde hij voor den hertog van Buckingham, die, slechts 36 jaren oud, schandelijk door zijn eigen luitenant, John Fellon, in zijne slaapkamer vermoord, bij het ontzet van Rochelle, in 1628, hem ontviel. Later verwierf hij de gunst van den graaf van Arundel, voor wien hij, gelijk ook voor vele andere groote heeren belangrijke werken heeft uitgevoerd. Begeerig om zijn kunstvermogen uit te breiden, begaf hij zich naar Italie. Te Rome had hij slechts kort vertoefd en twee stukken vervaardigd, toen hij reeds onder de voornaamste kunstschilders werd gerangschikt. Lieden van den hoogsten rang dongen naar de eer, om vruchten van zijn uitstekend penseel magtig te worden. De markgraaf Vincentius Justiniani stelde hem niet alleen te werk om voor hem schilde-

[p. 94]

ren, maar gaf hem ook een verblijf in zijn paleis, en bragt hem in kennis met paus Urbanus VII. Hij sloeg de aanbieding van den koning van Frankrijk, die hem aan zijn hof wilde verbinden af, en bleef in dienst van den markgraaf, voor wien hij de antieke standbeelden zijner beroemde kunstverzameling afteekende. Deze afbeeldingen zijn later in koper gebragt en onder den naam van Galleria Giustiniana, Romae 1640. 2 vol. fol. uitgegeven. Intusschen bezocht hij ook Napels, Secilie en Maltha, en na zeven jaren deels te Rome, deels in andere oorden van Italie vertoefd te hebben, keerde hij in 1635 naar zijn vaderland terug, en kwam met groot gevaar in Frankfort, vermits de keizerlijke troepen die stad hadden ingesloten. Niet lang daarna trad hij in den echt met een adelijke Jonkvrouw Johanna van Milkau, dochter en vermoedelijke erfgename van den heer van Stockau bij Ingolstad, in het Paltz-Neuburgsche.

De oorlogen, die ook het gedeelte van Duitschland, waar Sandrart zich bevond, onveilig maakten, noopte hem naar Amsterdam te vertrekken. Hier en elders hield hij zich bezig met het schildere der portretten van voorname mannen van dien tijd. Ook vervaardigde hij een schilderstuk, dat weleer hing in de groote zaal van den kloveniers doelen en later in burgemeesterskamer in het stadhuis. Het stelt voor een korporaalschap van kapitein van Zwieten, gereed om de koninginne moeder van Frankrijk, Maria de Medicis, welken steenen borstbeeld in dit stuk is geschilderd, in te halen. Op een geschilderde rol papier, die verbeeld wordt van de tafel te hangen, plagt men de volgende regels van Vondel, die nog gedeeltelijk kenbaar zijn, te lezen:

‘De vaen van Zwieten wacht om Medicis t'onthaelen,
Maar voor zoo groot een ziel valt Dam en Markt te kleen,
En 't oog der Burgerij te swak voor zulke stralen,
Die zon van Christenrijck is vleesch, noch vel noch been,
Vergeef het dan Sandrart, dat hij haar maalt van steen.’

Gedurende het verblijf van Sandrart te Amsterdam, werd hij erfgenaam van de heerlijkheid Stockau. Hij vertrok dadelijk derwaarts om er bezit van te nemen. Vermits echter dit landgoed door den oorlog veel had geleden, verkocht hij te Amsterdam, voor eene aanmerkelijke som zijn voornaamste kunststukken om die schade te vergoeden. Niet lang genoot hij te Stockau een rustig verblijf. De Franschen in 1641 dit gedeelte van Duitschland overstroomende, pleegden ook op Stockau vele geweldadigheden. Deze liet Sandrart wel herstellen, doch hij vatte tegen dit landgoed een weerzin op, verkocht het, en vestigde zich te Augsburg. Bij gelegenheid van den handel over den algemeene vrede, in 1649, te Neurenburg, werd hij uitgenoodigd derwaarts te komen. Hier schilderde hij niet slechts verscheidene keizerlijke en Zweed-

[p. 95]

sche krijgsbevelhebbers, maar ook een zeer uitvoerig stuk, voorstellende Het vredemaal van den gesloten Westphaalschen vrede, op het Raadhuis te Neurenburg, geviend in den jare 1649, naar welke schilderij door F. Wagner een plaat is gesncden. De koning van Zweden kocht dit kunststuk en gaf het ten geschenke aan de stad Neurenberg, onder voorwaarde, dat het in de groote zaal van het Raadhuis tot een eeuwige gedachtenis moest blijven hangen. Later ontbood de keizer Sandrart naar Weenen, om er de keizerlijke familie te schilderen. De keizer was zoo over hem voldaan, dat hij hem eerstelijk beloonde, maar hem de vrijheid schonk de keizerlijke kroon boven zijn wapen te mogen voeren. Toen Sandrart den ouderdom van 67 jaren bereikt had, trad hij, daar zijn eerste vrouw overleden was, in tweeden echt met Jonkvrouw Esther Barbara, dochter van Wilhelm Blommarts, grootraad van Neurenberg. Niet lang overleefde hij deze echt. Zijn sterfjaar is echter onbekend. De meeste stellen het op 1683; doch Bryan Stanley voegt er bij ‘dat van zijn werk het deel Romae antiquae Novum Theatrum in 1684 is verschenen, en dat geen zijner werken als nagelaten bekend is. ‘Ik heb vrede (schrijft Kramm) met die opmerking, doch het is de latijnsche vertaling van den beroemden C. Rodius; en ik bezit de eerste uitgave van 1675-1679, die al zijne nog bekende werken bevat, waaruit, volgens zijn daarbij voortkomend levensberigt, door zijne discipelen geschreven, en hetgeen hoogst zeldzaam in dit werk wordt gevonden, als zijnde ter zijner eere in 1675 afzonderlijk uitgegeven, blijkt, dat hij toen nog in leven was. Of de latere uitgave van 1768-1778 dienaangaande iets meder bevat, weet ik niet.’ Volgens de schrijvers der Biographie Unieverselle overleed hij den 4 October 1688 te Neurenberg.

Het getal zijner schilderijen is zeer groot. Een er van, voorstellende de twaalf maanden des jaars, door Sandrart voor den keurvorst van Beijeren geschilderd, is in Holland in 't koper gebragt en door Vondel en Barlaeus bezongen. La posterité plus sevère que ces poëtes (schreef Ch. Blanc) n'a vu dans Sandrart qu'un dessinateur savant mais lourd, et un imitateur indécis, qui tantôt cherche à se rapprocher du Titien, tantôt s'efforce de reproduire Rubens, mais en le regardant avec les yeux de Honthorst.’ Overigens is zijn schilderwerk in ons land zeer zeldzaam. Zeer fraai is door hem geschilderd het portret van den beroemden Drost van Muiden, P.C. Hooft, waarnaar eene gravure door A. Sylvelt, vóór zijne Nederlandsche Historie.

Eene zeldzame prent, waarvoor hij in Italie de teekening vervaardigde is D'ontsteking en brant des berghs Vesuvij met d'omliggende gelegendheid, afgetekent door J. Sandrart, voorkomende bl. 180 van het Hist. verhael van Oerlooge in Duitsch-

[p. 96]

land en door Gustavus Adolphus, coninc van Sweden. Amst. 1642. fol. Bij Nagler vindt men zes stuks door hem vervaardigde prenten beschreven. Zijn portret met het omschrift Seculi nostri Apelles is door zijn neef Jacob Sandrart gegraveerd. Ook Richard Collin en P. Kilian hebben het in koper gebragt. Men vindt het ook in de portretten verzameling te Florence. Zijn spreuk was: Vivre pour mourir et mourir pour vivre, zijn wapenschild blaauw met drie druiventrossen. De republiek van Venetie vereerde hem met de ridderorde van St. Marcus.

Sandrart mogt ook op den naam van geleerde aanspraak maken. Zijn werk: l'Academia della Architectura, scoltura e pittura oder Teutsche Academia der Bau- Bild- und Mahlereykünste u.s.w. Nürnburg 1675-1679, 2 vol. met meer dan 200 portretten in fol., behelst een schat van historische- oudheid- en mythologische kennis. Ook vindt men er een verslag in van het leven der vermaardste nederlandsche schilders met hunne afbeeldingen. Men heeft dit werk lang voor de meest volledige geschiedenis der schilderkunst gehouden. Het is gedeeltelijk in het lat. vertaald met den titel: Academia nobilissimae artis pictoriae. Ibid. 1683. fol.

Voorts gaf hij:

Iconologia Deorum oder Abbildung der Goetter der Alten. (in 't Hoogd.) Ibid. 1680. fol. fig.

Admiranda artis statuariae veteris etc. Ibid. 1680. fol. fig.

Romae antiquae et novae Theatrum etc. Ibid. 1684. fol. fig.

Romanorum fontinalia etc. Ibid. 1685. fol. fig.

Volkmann gaf in 1769-1775 te Neurenberg in 8 d. in fol. een nieuwe uitgaaf van Sandrart's werken.

Zie de Biogr. vóór de Acad. ant. pict.; Lebenslauff und Kunstwerke J.v. Sandrart's. Nürnb. 1673. fol.; A. Houbraken, Lebensb. D. II. bl. 23; Wagenaar, Amsterd. D. VII. bl. 58; Kok; Nieuwenhuis; Kobus en de Rivecourt; Immerzeel; Kramm, Biogr. Univ.; Nouv. Biogr. génér.; Fontenai, Dict. des artistes; Ch. Blanc, Hist. des Peintres; Abcodario de Marquette; Heineken, Ideé générale d'un collect. d'Estampes; Brulliot, Dict. des monogramnes; Huber et Ross, Manuel; Nagler, Kunstler. Lexik. Jöcher.