Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 17. Eerste stuk

[Chritophorus, Christophori Sandius]

SANDIUS (Chritophorus, Christophori) of von den SAND, werd den 12 October 1644 te Koningsbergen, waar zijn vader, raadsheer van den keurvorst van Brandenburg en secretaris van den hoogen raad van bestuur en appel was, omstreeks 1668 wegens Socinianisme werd afgezet, geboren. Hij ontving zijne eerste opleiding in het ouderlijk huis, en werd van zijne jeugd af in de geloofsbegrippen van zijn vader opgevoed. Hij begon ze eerst in het geheim, vervolgens meer openbaar te verspreiden, en, wijl hierdoor zijne veiligheid gevaar liep, week hij naar Holland, waar hij zich te Amsterdam vestigde. Hier vond hij geen belemmering in het maken van proselyten, terwijl hij als corrector, aan een boekdrukkerij verbonden zijn brood verdiende. Hij overleed den 30 Nov. 1680 in den ouderdom van 36 jaren. Als kerkelijke geschiedschrijver en godgeleerde maakte hij zich bekend door:

Nucleus Historiae Ecclesiasticae: cui praefixus est tractatus de veteribus scriptoribus ecclesiasticis, Cosmopoli (Amst.) Libertus Pacificus, 1668. 12^o.

Hist. Eccles. seu Historia Arianorum; una cum Tractatu,

[p. 89]

de veteribus script. ecclesiasticis. Secunda editio, ab Auctore locupletata et emendata. Colon. (Amst.) Joannes Nicolai, 1676. 4^o. Samuel Gardiner, hoogleeraar in de godgeleerdheid en kapellaan van Karel II, koning van Engeland, tastte dit werk aan in twee brieven. Johan Adam Schertzer, hoogleeraar te Leipzig, gaf het aanleiding tot eene apologetische voorrede, die hij liet drukken vóór zijn Collegium Anti-Socinianum. Lips. 1684. 4^o. Stephanus le Moyne, hoogleeraar te Leiden, verdedigde de christelijke oudheid tegen Sandius, in zijne Varia Sacra. De geleerde Bullus wederlegde Sandius in zijn Défense de la foi de Nicée.

Centuria Epigrammatum. Amst. 1669. 12^o.

Interpretationes paradoxae quatuor Evangeliorum; quibus affixa est Dissertatio πεϱὶ τοῦ λογοῦ; una cum Appendice. Cosmopoli (Amst.) Libertus Pacificus, 1670. 12^o.

Tractatus de origine animae. Cosmopoli, Libertus Pacificus. 1671. 12^o. Balthasar Bebelius wederlegde dit tractaat, in een werk in 1675. 12^o. te Straasburg verschenen.

Notae et animadversiones in Gerardi Joannis Vossii libros tres de Histoircis Latinis. Amst. 1677. 18^o.

Confession de foy, de Dieu le Père, du Fils et du Saint Espril, conformement à l'Ecriture. Traduit du Latin. Leyde. 1678. 16^o.

Scriptura S. Trenitatis revelatrix. Goudae (Amst.) 1678. 16^o. onder den naam van Herman Cingallus.

Problema paradoxum de Spiritu Sancto: an non per illum Sanctorum Angelorum genus intelligi possit? Colon. (Roterd.) 1678. 12^o. Achter aan Addenda, seu refutatio opinionis Socinianorum, Spiritum Sanctum personam esse negantes door F.C. Christ. Wittichius tastte het Problema van Sandius aan in Causa Spiritus Sancti. L.B. 1678. 12^o. waarop verscheen.

Epistola ad Christophoram Wittichium, quâ gratia ei habentur pro ipsius animadversionibus in Problema de Spiritu Sancto; scripta a socio Autoris Problematis. Colon. (Amst.) 12^o.

Appendix Addiendorum, confirmandorum et emendandorum ad Nucleum Historiae Ecclesiasticae. Colon. (Amst.) 1678. 4^o. Aan het eind van dezen Appendix vindt men 3 brieven, een van Sandius aan Samuel Gardiner, geschreven te Amsterdam den 7 September 1677, bevattende eene Apologie van den Nucleus, het antwoord van Gardiner van 30 November v.d.j., een repliek van Sandius, 13 Junij 1673.

Catalogi Patriarcharum et Episcoporum Hierosolymitanorum, Antiochenorum, Alexandrinorum, Ephesiorum, Smyrnensium, Sardensium Syriae, Caesariensium Palestinae, Tyriorum, Byzantinorum, Caesariensium Capadociae, Romanorum. Achter de Slavonia reformata van A. Wengerscius. Amst. 1679. 4^o.

[p. 90]

Bibliotheca Anti-Trinitariorum, sive catalogus scriptorum, et succinct narratio de vita eorum Auctorum, qui praeterito et hoc seculo, vulgo receptum dogma de tribus in unico Deo per omnia aequalibus personis vel impugnarunt, vel docuerunt solum Patrem D.N.J. Christi esse illum verum seu altissimum Deum. Opus posthumum Christophori Sandii. Accedunt quaedam scripta.... quae omnia simul juncta Compendium Historiae Ecclesiasticae Unitariorum, qui Sociniani vulgo audiunt, exhibent. Freistadii (Amst.) 1684. 12^o.

Dit werk bevat: Bibliotheca Antitrinitariorum; Johannis Stoinii coetûs Racoviensis pastoris, Epitome Historiae originis Unitariorum in Polonia; George Schomanni Testamentum ultimae voluntatis, continens vitae ipsius, nec non variorum Actuum Ecclesiasticorum succinctam historiam; De Typographiis Unitariorum in Polonia et Lithuaniâ; Brevis relatio de Johannis Tyscovicii martyrio; Andreae Wissewatii Narratio compendiosa quomodo in Poloniâ, a Trinitariis Reformatis separati sint Christiani Unitarii.

Una cum Appendice, historiam de Spiritu, Belgâ, exhibente; Anonymi Epistola, exhibens vitae ac mortis Andreae Wissowatii, nec non Ecclesiarum Unitariarum ejus tempore brevem historiam; Vindiciae pro Unitariorum in Poloniâ religionis libertate ab Equite Polono conscripta.

Problemata nonnulla mathematica.

De restauranda religione, seu de Monarchiâ Dei liber: auctore Christiano Sophodro Veneto (anagram van Christophorus Sandius Junior).

Hij liet in hands. na:

Quaestiones et problemata quaedam theologica.

Exegeses in varia S. Script. loca, cum Vet. tum Novi Foederis.

Argumenta de Dei existentiâ et de ejus attributis.

Confessio de Deo Patre, Filio ac Spiritu Sancto, secundum Scripturas.

De verkorte Reden-konst.

Contra Andreae Wissowatii objectiones, de Filio Dei ante mundum creato, post incarnato (1673).

De materiâ mundi, utrum sit sine ullo initio, ac Deo coaeva, an vero ab ipso producta, cum N.N. disceptatio.

Rélation sommaire d'une conférence, que l'Auteur a eut avec Daniel Zwicker, sur l'existence de N.S. Jesus-Christ. avant sa naissance (in 't Holl.)

Notae in Andreae Wissouattii objectiones de filio Dei ante mundum creato, post incarnato (1674).

Epistola ad D. Christophorum Wittichium, S.S. Theol. et Philos. Doctorem, illiusque in Academiâ Lugduno-Batavâ Professorem: quâ causam Dei, Patris Domini nostri J.C., agens, respondet ad librum, cui memoratus D. Professor titulum fecit; Causa Spiritus Sancti (28 April 1679).

[p. 91]

Verschillen onder de Christenen, van Christi en der Apostelen tijden af, aangaande Godt den Vader, den Sone en den H. Geest.

Van de conscientie-dwangh.

Epistola ad Varios.

Holl. overzetting der werkjes van Andreas Wissowatius, getiteld:

Stimuli virtutum en Fraena pectatorum.

Dialogus inter Christophorum, pontificem, Martinum Lutheranum. Joannem Calvinistum, Georgium Calixtinam et Israëlem Judaeum.

De Simonis Magi opinionibus, eorumque fautoribus.

Scriptum M. Jacobo Pollio, rogatu Ministerialium Tripolitanorum Regiomentanorum, oblatum anno 1668, 24 Januarii.

Replica ad refutationem dubii primi in memorato scripto.

Auctarium Operis Vossiani de Historicis Latinis.

Zie Sandii Bibl. Anti-Trinit. p. 169-172, 150, 151; J.C. Zeltneri, Theatr. viror. erud. p. 482-483; Morhofius, Polyh. Phil. L. I. C. VII. § 19 p. 41, 42; L. II. Part. I. C. XI. § 10, p. 213; Part. II. C. XLVII. § 6, p. 446; Polyh. Pract. L. IV. § 1, p. 509, § 15, p. 519, Tom. II; Jo. Fabricii, Hist. Bibl. P. V. p. 62-65; P. VI. p. 430, 431; Krantzius ad Conringium Saec. XVII. C. II. p. 197; J.L. Moshemii, Instit. Hist. Eccl. Saec. XVII. Sect. II. P. II. C. VI. § 6; Cat. Bibl. Bunav. T. III. Vol. II. o. 1576; Saxe, Onom. T. V. p. 156; Anal. p. 610; Bayle, Nouv. de la Rép. des Lettres 1684, p. 396, 1685 p. 613; Arnold, Kirchen und Ketzer Hist. P. I. p. 565; Le P. Anastase, Hist. du Socinianisme, p. 525-529; Paquot, Mém. T. I. p. 318; Baillet, Jugem. T. II. p. 34, 65; Ypey, Gesch. der Christ. kerk in de 18 eeuw, D. IX. bl. 53 verv.; Glasius, Godgel. Nederl.; Kobus en de Rivecourt, Stolle ad Heumannum, p. 339.