Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 16

[Herman Alexander Roëll]

ROËLL (Herman Alexander), zoon van Johan Roëll, een dapper krijgoverste, gedurende den dertigjarigen oorlog, den 16 Mei 1657, gesneuveld, en Elisabeth Bruggemans, die zijne geboorte slechts twee jaren overleefde, werd in 1653 op zijn vaderlijk landgoed Dolberg, in het graafschap Marck, geboren. Hij studeerde in 1669 en 1670 te Hamm en vervolgens te Utrecht, onder Franciscus Burman. De vrees voor den inval der Franschen in 1672 dreef hem naar Groningen, waar hij in het onderwijs van Hendrik Alting vergoeding voor dat van Burman hoopte te vinden; maar toen de bisschop van Munster ook deze stad met eene belegering bedreigde, begaf hij zich op aandrang van Alting naar Duitschland, en bezocht Bremen, Marburg en vermoedelijk ook Heidelberg; vervolgens was hij een geruimen tijd een ijverig leerling van Heidegger te Zurich in Zwitserland, en hij had het plan ook Frankrijk en Engeland te bezoeken, toen ongesteldheid hem noopte naar zijn geboorteplaats weder te keeren. Andermaal zette hij zijne studiën te Hamm voort, en verdedigde daar in Februarij 1675, onder voorzitting van W. Momma, eene disputatio de vera satisfactione peccatorum praestita per Jesum Christum. In het volgend jaar begaf hij zich naar Utrecht ter voltooijing zijne studiën onder Burman; vervolgens ging hij te Leiden de lessen bijwonen van Wittichius en Heydanus.

In zijn vaderland weêrgekeerd, noopte hem ziekte het hem aangeboden beroep te Keulen af te slaan, doch in 1779 nam hij dat van hofprediker bij Elisabeth, dochter van den ongelukkigen Boheemschen koning Frederik van de Paltz, abdisse van Herford, aan. Doch reeds in het volgende jaar overleed deze prinses, en vestigde hij zich te Bremen. In hetzelfde jaar aanvaardde hij het hofpredikerschap bij prinses Albertina Agnes, weduwe van Willem Frederik, Stadhouder van Friesland, twee jaren later (3 April 1682) het prediksambt te Deventer, waar hij tevens voor de studenten Coccejus verbandeling de foedere et testamento Dei verklaarde. In 1686 benoemde hem curatoren van Franekers Academie tot hoogleeraar in de philosophie als buitengewoon, en kort daarna tot gewoon hoogleeraar in de theologie. Hij aanvaardde den 17 Junij 1686 zijn professoraat met eene oratio de religione rationali.

Roëll was de coccejaansche rigting toegedaan, een zelfstandig liberaal theologant, gelijk zijne leermeesters Burman, Alting,

[p. 402]

Heidegger en Wittichius, en gelijk het distichon, dat hij in den album zijner vrienden en leerlingen schrijven:

‘Non ego sum veterum, non assecla, amicel novorum,

Non vetus est, verum diligo sive novum.’

Hooge achting had men voor zijne geleerdheid en reeds kort na zijne komst te Franeker, werd hij tot doctor in de godgeleerdheid en wijsbegeerte bevorderd. Het duurde echter niet lang of onze cartesiaansche-cocceaansche theologant werd in wetenschappelijke twisten gewikkeld. Reeds had men het vreemd gevonden dat hij ('t geen te Franeker nimmer of zeldzaam had plaats gehad) een collegie over de natuurlijke godgeleerdheid hield; maar toen den 8 October 1686 zijn bloedverwant Gysbert Wessel Duker eene disputatio de recta rat ocinatione verdedigde, maakte men daar uit op, dat Roëll aan de rede in de studie der godgeleerdheid grooter gezag toeschreef dan men plagt te doen. De beroemde regtsgeleerde Ulrich Huber, ook een ervaren theologant, achtte zich geroepen onmiddelijk Duker's stellingen aan te tasten Van der Waeijen nam den handschoen voor Duker op, en schreef veel aan jeugdige onvoorzigtigheid toe, doch vooral trad Roëll voor hem in het krijt. Huber had er echter geen vrede mede en gaf zijne Positiones duodecim in het licht, waarop Roëll examen breve Positionum 12 deed volgen, waarop Huber met Stricturae en Roëll wederom met Vindiciae examinis antwoordde. Hiermede werd echter de strijd (1686-1687) verre van beslist Er volgden nog meer strijdschriften tusschen beide geleerden. Het geschil dreigde nu groote onlust te verwekken De hoogleeraren Witsius, Leydecker en de Vries maakten zich ten strijde gereed, Gijsbert Cock zond zijn Examen 18 adsertionum de rationis usu in religione Christiana, Ultr. 1687, in het licht en de Classis van Leeuwarden bragt op de synode van 1687 een gravamen ter dezer zake in. Het was alleen de invloed der Staten, die de partijen tot zwijgen kon brengen. Heviger nog woedde het twistvuur over de eeuwigt generatie van Gods Zoon, welk leerstuk Roëll op geheel andere wijze verklaarde dan de Hervormde kerk gewoon was. Ook openbaarde hij zijn gevoelen over den tijdelijken dood des geloovigen. Roëll verschilde nog in vele andere leerstukken, doch zij werden alle door den grooten en geruchtmakenden twist over de generatie op den achtergrond gedragen. Roëlls meening over dit leerstuk werd later afgeleid uit zijne rationaturalistische rigting, en grond hiervoor gevonden o.a. in de onder hem omstreeks 1687 verdedigde Dissertatie van Augustinus Saagmans de indifferentia Dei circa decretum et opera externa. Ook uitgegegeven in 1713.

[p. 403]

De strijd ving den 9 Maart 1689 aan, bij gelegenheid dat Roëll Theses theologicae de generatione filii onder zich liet verdedigen. Campegius Vitringa trad tegen het daarin ontwikkelde gevoelen op, en liet kort daarop zijne disputatio theol., in qua theses de generatione filii ex patre examinantur verdedigen. Hierop verscheen van Roëlls zijde Dissertatio de generatione filii, qua suas de re theses plenius explicat et contra Cl. viri C. Vitringa objectiones defendit, daarop van die van Vitringa: Epilogus dissertationis non itapridem a se habitae de generatione filiï, waarop Roëll wederom Dissertatio theol. altera de generatione filiî opposita Epilogo clar. C Vitringae liet volgen. Ook gaf hij, daar omtrent dezen twist vele geruchten rond liepen, in de vaderlandsche taal in het licht: Kort en eenvoudig berigt van het verschil over de geboorte des zoons, Amst. 1691. Van der Waeijen en Hautecourt hadden intusschen pogingen aangewend tot bevrediging hunner ambtgenooten en den 12 December 1690 in den Senaat 5 artikelen voorgesteld om door Roëll, ten blijke zijner regtzinnigheid onderteekend te worden. Aanvankelijk mishaagde zulks beiden, doch in Febr. 1691 besloot Roëll ze te onderteekenen en zich tot stilzwijgen te verbinden. De Staten gaven hun volle goedkeuring aan deze handelwijs van den Senaat en legde van hunne zijde Roëll, zoo lang hij zich te Franeker bevond, het stilzwijgen op, en verboden over het betwistte punt zoo aan de academie als in kerkelijke vergaderingen te handelen. (28 April 1691). Het was hoogtijd dat zij tusschen beide kwamen, want Vitringa had op het Hollandsch geschrift van zijnen van onregtzinnigheid beschuldigden ambtgenoot geantwoord met eene: Korte verklaringe van het geloove der algemeene Kerke, aangaande de geboorte des Soons en de tijdelijke doodt der gelovigen. (Franek. 1691) en de zaak voor de Friesche synode gebragt, die haar echter op verzoek der Staten niet doorzette. Ofschoon nu de twist in Friesland tot stilte was gebragt, bleef hij echter in de overige provincien voortwoedde. De Utrechtsche synode bleef tot in den aanvang der achttiende eeuw zich tegen Roëll verklaren; die van Zuid-Holland, welke reeds in 1691 zijn gevoelen als eene hoogst verderflelijke ketterij had gebrandmerkt, ontwierp twee jaren later vraagstukken, die aan de proponenten of van elders ingekomen predikanten, ten einde van hunnen regtzinnigheid verzekerd te zijn, zouden worden voorgelegd Ook in andere provincien vond dit plaats. Overal werden maatregelen tegen het Roëlisme genomen, en tot het laatst der vorige eeuw kwamen onder de synodale lemmata van Noord- en Zuid-Holland, als ook van Stad en Lande, de dwalingen van Doctor Bekker en Professor

[p. 404]

Roëll voor. Vergeefs waren de vroeger en later door de Geldersche, Utrechtsche en Overijsselsche synoden, ook van wege Friesland aangewende pogingen om met meer zachtheid omtrent den Hoogleeraar te werk te gaan, de synode van Stad en Lande spoorde zelfs, na zijn dood, den geleerden Driessen aan, om tegen Roëll te schrijven terwijl in 1723, op verzoek der Z. Hollandsche synode het judicium ecclesiasticum laudatum van de Leidsche godgeleerden verscheen. In 1704 werd Roëll tot hoogleeraar in de godgeleerdheid te Utrecht beroepen, en aanvaardde den 22 September zijn ambt met eene Oratio de theologia et theologiae supranaturalis prae naturali praestantia Ultraj. 1704, ook in de moedertaal overgebragt. Hij overleed den 12 Julij 1718 te Amsterdam, toen hij zich, in weerwil eener ernstige ongesteldheid, derwaarts had begeven. Zijne drie zonen, Joannes Alexander, Dionysius Andreas en Willem, hebben het hoogleeraarambt bekleed.

Behalve de gemelde schriften gaf hij in het licht:

Oratio inaug. de Religione rationali. Franeq. 1686 fol.

In den vorm eener Dissertatie (distincta in Paragraphis, additis a Gisb. Wessel Dukero lemmatibus) Franeq. 1689 8, 1695 8, 1700 8. Herbornae 1705 8, Ultraj. 1713 8, in 't Holl. Utrecht, 1705. 8.

Dissertationes duae de generatione Filii et Morte fidelium temporali. Franeq. 1689 en 1690 4.

Dissertatio philosophica de Mentis existentia 4.

Exercitationes theol. tres, ad 1 Tim. 1:5. Franeq. 1692 et seq 4.

Dissertationes philosophicae, de Theol. naturali duae, de Ideis innatis una, G. de Vries Diatribae oppositae. Fran. 1700 8.

Oratio funebris de vita et morte Philippi Matthaei, hou. Medicinae in Acad. Fris, Professoris. Ibid. 1701 fol.

Disputatio theologica de sanctitate Dei et hominis. Utr. 1706 4.

Commentarius in principium Epistolae Pauli ad Ephesios. Traj. 1715 4,

Hij heeft ook in 't licht gegeven of met voorrreden versierd:

Abr. Gulichii Librorum Propheticorum V, et N. Test. compendium et analysis.

Ant. Rouse, Uitgelezene Leerredenen en Briefwisseling over nuttige stoffen met Florentinus Bomble. Leeuw, 1702 4.

Sam. Tzatmar Nemethi ad Prophetiam Zachariae, waarvoor eene Dissertatio de Sermone prophetico.

Na zijn dood verschenen:

Explicatio catecheseos heidelbergensis. Traj. 1728 4. door zijn zoon Donysius Andreas Roell in 't licht gegeven.

[p. 405]

Commentarii in Epistola mad Epheseos Pars altera. Et brevis Epistolae ad Colossenses Exegesis. Traj. 1731 4.

Exegesis in Psalmum LXXXIX. Duisburgi 1731 8.

Zie Vriemoet, Athen. Frisiac. p. 666 seq.; Saxe, Onom. T. V. p. 642; Burmanni, Traj. erud. p. 206-312; G. Stolle, ad Heumannum p. 628, 429; Cat. Bibl. Bonav. T. I, Voll. II, p. 1561; Sal v. Til, Bibl. Theol. Select. p. 107; Jo. Frane Buddaeus Th. Dogm. L. II, c.l. p. 305; J. Laur. Mosheim, Inst Hist. Christ. recent. p. 669: Dissert. ad sanct. Discipl. Syntag, Leipzig, 1723; Spanheim, Elp. controv. T. II, p. 1009; Theol. Leid. Jud. c. III, D 14; Zach. Gracius, Theol. rec. controv. T. I, C, II. Quvast. 9; Braunius, Epimetr. Comment Ep. ad Hebr.; Vitringa, Aphor. c. IV, p. 88, ed. ult.; Dionysius Andreas in Praef. Comment. (patris sui) in Ep ad Ephes. et Coloss., T. II, p 323; Bibl. Brem, c. II, p. 707; Oper. Altingii T. V; Ep. 73. 82, 101, 103, 104; Heringa, de auditorio, (Index) H.J.E. van Hoorn, Disquisitio histor. dogm. exponens Roellii litem de aeterna generatione filii Dei. patre Traj, ad Rhen 1856; Witsii, Diss. epist. ad Cl. Utr. Huber, 1687; Leidekkeri, Diss. Theol. de motis nuper in Frisia controv. super auct s. Scr. ad vir. ample Huberum. Goesae; De Vries, Diatr. de idaeis rer. innat.; Ludewig, Bibl. theol. sel. p. 107; Ypey, Theol Syst. T. II p. 216; Muntinge, Theol. Syst.; Auserles. theolog Bibliotheca, B. IV Bl. 686; Deutsche Acta rud. B. XIII Bl. 1; Theol. Annal. Decen. III p. 596; Lilienthal, Theol Bibl I Bl. 760; Herzog; Bauer; Jöcher; Benthem, Kirch. u, Schül. Staat. T. II p 323; Chaufepiè, Biogr. Univ.; Biogr. géner. moderne; Bibl. raiss. T. XIV. T. XXIII. p. 232, 235; v d Waeijen, Kort berigt, Fran. 1691; Diest Lorgion, de Herv. Kerk in Friesland bl. 336 verv.; Eccl. qui opin. quaedam clar. H.A. Roëll Jud. Syn damnatae sunt, laudatum prof. theol. in acad. Lugd. Bat. 1723 (van der Marck, Fabricius, Wesselius en T.H. van den Honert) in het Ned het Kerkelijk oordeel, waardoor eenige meyningen van den vermaarden Dr. H.A. Roëll, in de synode veroordeett zijn geprezen van de professores der godgeleerdheidt in de Holl. Acad. tot Leijden, Leijden 1724; Ypey en Dermout, Gesch d Ned Herv. Kerk, D. II bl. 542 en de aant. Ypey, Gesch. d. Chr. Kerk in de 18e eeuw D VII bl 266 verv. 359 Dez. Gesch, d. Syst. Godgel. D. II bl. 215 verv Glasius, Gesch. d. Chr. Kerk in Nederl. na de Herv. D. II bl 179; Dez Godgel. Nederl.; Sepp, Proeve eener Pragm. gesch. êer theol bl. 126; Kist en Roijaards, Kerkel. Archief (eerste Serie) D VIII, bl. 419; Koecher, Gesch. v.d. Heidelb Cetecb bl. 325; van Alpen; Schotel, over den Catech. Kok; Nieuwenhuis; Verwoert; Kobus en de Rivecourt; Muller, Cat. v. Portr; Boekz, 1723 en bl. 232.