Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 15

[Johannes Isaacus Pontanus]

PONTANUS (Johannes Isaacus), zoon van Izaäk Petri en Margaretha, dochter van Valerius van Delen, een Gelderschman, geheimschrijver van den Grave van Egmond. Izaäk Petri woonde te Haarlem, bevond zich als gezant der Staten of liever als afgezondene van die staatslieden, welke in het geheim de zaak der vrijheid van godsdienst bevorderde, met zijne echtgenoote op de Deensche wateren, toen deze, op zee zijnde, eer zij de reede van Elseneur bereikt hadden, van dezen zoon beviel, 't geen oorzaak is dat Bartholinus hem onder de geleerde Denen rekende, en hij zelve zich in lateren tijd Pontanus schreef. Hij werd den 21^sten Januarij 1571 geboren, studeerde in verschillende vakken van geleerdheid zoo niet te Leiden, althans te Franeker. Hij deed vervolgens keer op keer, velerlei geleerde en langdurige reizen door

[p. 404]

Duitschland, Frankrijk en Italië, waarop hij door het bezoeken van akademiën en boekerijen, den reeds rijken schat zijner kundigheden vermeerderde en eene uitgebreide briefwisseling onderhield met geleerden. Wie ook slechts de voornaamste zijner vrienden wilde noemen, zou een verbazend groote lijst van geleerden moeten geven. Tusschen beide keerde hij weder naar zijn halve vaderland Denemarken, waar zijn vader zich op nieuw had neêrgezet en de laatste twintig jaren de post bekleedde van Agent of Commissaris der Staten-Generaal bij den Koning. De zoon stond daar drie jaren lang den grooten sterrekundigen Tycho Brahé bij in zijne waarnemingen en geleerde navorschingen. Waarschijnlijk werd hij reeds ten jare 1604 als hoogleeraar aan de Veluwsche hoogeschool aangesteld, doch eerst twee jaren later kon hij zich geheel aan zijn nieuwe post toewijden. Zijn oorspronkelijke benoeming droeg hem het onderwijs in de wisen natuurkunde op, doch weldra voegde men hem er het hoogleeraarsambt in de geneeskunde bij; ook hield hij waarschijnlijk openbare voorlezingen over verscheidene klassieke schrijvers, van welke hij nieuwe uitgaven bezorgde. Ten jare 1626 werd hij tot hoogleeraar in de Grieksche taal te Groningen beroepen, doch hij verkoos te Harderwijk te blijven, en uit zijne school kwamen verscheidene mannen voort, (Johannes Smetius, Gisbert van Isendoorn) die zich later in de kerk en de geleerde wereld verdienstelijk maakten. Het groot aantal geschriften over de meest verschillende vakken van menschelijke kennis, die Pontanus heeft nagelaten, doen ons over zijne veelomvattende geleerdheid verbaasd staan, doch den duurzaamsten roem heeft hij door zijne historische werken verworven. Het was een zeldzame onderscheiding dat hij tot geschiedschrijver zoowel door Denemarken's koning van zijn rijk, als door Gelderland's staten van hunne provincie werd aangesteld. Hij verdiende dien dubbelen eeretitel door zijne Latijnsche geschiedenis van Denemarken, waarvan het begin door hem zelven, het vervolg door den geleerden Holsteinschen hofkanselier de Westphalen is uitgegeven, en door zijne Geldersche geschiedenis, mede in het Latijn geschreven, naderhand door van Slichtenhorst in het Nederduitsch vertaald en aangevuld. Zijne Historie van Amsterdam, ofschoon ook eenigermate in eene behoefte van dien tijd voorziende, berokkende hem van verschillende zijden scherpe berisping en werd te Rome op den Index der verbodene boeken gesteld. Overigens toont het de onbekrompenheid en veelzijdigheid zijner studiën dat hij, de vriend van Brahé, die de hemel- en aardglobe van Robert Hues met vele verbeteringen uitgaf, met die astronomische navorschingen ook de opzettelijke beoefening der zielkunde paarde, blijkens

[p. 405]

zijn akademisch proefschrift: de rationalis animae facultate, L.B. 1593. Onder de oefeningen, door den geleerden Pontianus beproefd, was er slechts ééne, waarin zijne tijdgenooten, of althans eenige hunner, meenden, dat hij minder gelukkig slaagde, de behandeling der Latijnsche lier, waarom dan ook zijn gemeenzame en vertrouwden vriend Petrus Scriverius hem een heuschen wenk zal gegeven hebben van zich daaraan niet meer te wagen. Hij huwde den 19^den Mei 1606 te Harderwijk Anneke van der Herde. Zijne eenige dochter Anna, welligt in October 1615 geboren, is in 1634 gehuwd met den hoogleeraar Antonius Matthaeus. Dit huwelijk werd door Barlaeus bezongen. Eene andere, Helena Pontanus, huwde den 8^sten Sept. 1639 diens broeder Christophorus Matthaeus, toen nog conrector, later aldaar hoogleeraar, een derde Susanna Pontanus schonk den 24^sten Julij 1642 hare hand aan Cornelis van der Linden, predikant te Bunnik. Volgens de Westphalen overleed Pontanus den 7^den October 1640, in den ouderdom van bijna 69 jaren, doch Mr. Bodel Nijenhuis stelde zijn overlijden teregt op 1639. Zijn afbeeldsel bestaat door zekere Isaak Isaakz. geschilderd en fraai door J. van de Velde geëtst.

Hij gaf in het licht:

Dissertatio de rationalis animae facultate. L.B. 1593.

Aur. Theod. Macrobii Opera. L.B. 1597. - J.J.P. Secundo recens. adjectis ad libros ssngulos notis. Quibus accedunt Joh. Meursii breviores notae. L.B. 1628.

Analectorum Libri tres in quis ad Plautum potissimum, Apuleium et Senecam, ac passim ad Historicos antiquos et Poetas censurae. Rostochii 1599, 4^o.

Plautus. L.B. 1597, 1628. Amst. 1620, 1630. 12^o.

Veterum Historicorum Latinorum Fragmenta. Rostochii, 1599. 4^o. (L.B.) ap. Commelinum. 1622, 16^mo.

Theses de affectu Hypochondriaco. Basil. 1600. 4^o.

Itinerarium Galliae Narbonensis (carmen) cum universae Galliae descriptione et Glossario prisco Gallico. L.B. 1606, 12^o.

Rerum et Urbis Amstolaedamensis Historia. Amst. 1611, fol. In 't Nederd. vert. door P. Montanus. Amst. 1614. fol.

Disceptationes chorographicae de Rheni Divortiis atque ostiis eorumque accolis adversus Phil. Cluverium. Amstelaed. 1614. 4^o.

Disputationes chorographicae adversus Phil. Cluverium. Nova Sylloge. Harderov. 1617, 4^o.

Origines Francicae. Harderov., 1616. 4^o.

Observationes in Tract. de Globis, coelesti et terrestri., auctore Rob. Huesio, Anglo. Amst. 1617, 1624. 4^o. Oxford. 1663. 8^o.

[p. 406]

Seneca Tragicus ex recens. P. Scriverii, L.B. 1619, 1620.

Notae et Observata Politica ad Lib. 1. L. Flori, una cum oratione isagogica ad eumdem Florum. Amst., 1626. 16^mo 1627. 12^o.

Maritalis ex Musaeo P. Scriverii. L.B. 1619. 12^o.

Epistola Apologetica pro iis quas Historiae suae Amstelaedamensi inseruit excursionibus. Amstel., 1628. 4^o. 1634. 4^o.

Q Curtius. Amst. 1628 (ook Suetonius.) Zie zijn brief aan zijn neef M.Z. Boxhorn, in Epistol. Sylloge, p. 379.

Petronius, Genev., 1629. 4^o.

Tacitus ex recens. J. Lipsii et J.I. Pont. Amst., 1632. 16^mo.

Valerius Maximus. Amst., 1632. 17^mo.

Theoremata, tegen het bestaan van een volk van dwergen. Harderw. 1619. 4^o.

Poëmata, Libri VI. Amst., 1634. 12^o.

Rerum Danicarum Historia usque ad domum Oldenburgicum deducta. Amst., 1631. fol. ‘Cuius Historiarum Danicarum Tomum secundum, nondum editum, et. Libris VI, res gestas Regum Domûs Oldenburgicae ad ea fere tempora quibus Christianus IV Regni habenas suscepit continentem ipsiusque Pontani manuscriptum viri amplissimi, Gerardi Munniksii, Curiae Traiectinae senatoris dignissimi, scrinia servant.’

Dit tweede deel beslaat 617 bladz. in fol. van Westphalen 2^de deel zijner Monumenta inedita, loopt van 1448-1588 en bevat alle de eesrste koningen uit het Oldenburgsche Huis tot den dood van Frederik II.

Discursionum historiarum Libri II, quibus praecipue ququatenus et quodnam mare liberum vel non liberum, clausumque accipiendum expenditurque. Harderov. 1637. 8.

Historiae Geldriae Libri XIV, praemissâ Ducatus Geldriae et Comitat. Zutphaniae Chorographia Descriptione. Amst., 1639. fol. Door A. van Slichtenhorst vertaald en met bijvoegselen en aanteekeningen uitgegeven. Arnhem, 1654, fol.

In 1702 werd zijne Verhandeling over de mogelijkheid van het vinden van een N.O. doortogt naar O.I. en de middelen daarheen strekkende, ingelascht in Recueil des voyages, qui ont servi à l'établissement de la compagnie des Indes orientales formée dans les Provinces des Pays-Bas.

Vita Christiani III, Daniae et Norvegiae regis, door L. Hübner uitgegeven ten jare 1729.

Aan Ant. Matthaeus hebben wij nagenoeg 100 brieven van zijn moederlijke grootvader geschreven te danken: 27 in de Sylloge Epist. achter Alciatus, L.B. 1695, 1708, 8^o., Hagae Comit., 1738, 4^o. 21 Brieven door denzelfden Matthaeus uitgegeven in deel X zijner Analecta, L.B. 1710, 8^o.; en met dezen weder herdrukt Hagae Comit. 1738, in D. V der

[p. 407]

gemelde Analecta Matthaeana in 4^o, voorts waren 2 onuitgegeven brieven van P. Seriverius van den jare 1620 in de collectie van Jacobus Koning, waarvan een verkocht is aan Ds. J.J. van Voorst. In de eerste verzameling, die van den jare 1695 gaf de uitgever mede de antwoorden dier geleerden op vele brieven van P. aan hem gerigt, in het licht. Behalve deze vindt men nog brieven van P. in het 2^e D. der nieuwste uitgaaf der Analecta van Matthaeus, p. 365, (seqq.) Brieven aan hem van P. Scriverius, vindt men in D. I, bl. 355 volgg., en in het Archief van Kist en Royaards, D. IV, bl. 181 volgg., en in 194 volgg. Zie ook Baudii, Epp. (ed. Amst. 1662) cent. III, ep. 97. C. Barlaei, Epistt. (Amst. 1667 2 part.), p. 290, 401, 435, 742. Hij stond ook met voorname staatsleden in betrekking. Zie v.d. Capellen, Gedenksch. D. I, bl. 377. Zijn album amicorum is in bezit van Mr. van Dam van Noordeloos te Rotterdam en gaf Mr. Bodel Nyenhuis aanleiding tot het schrijven eener verhandeling van Pontanus.

Zie Saxe, Onom,, T. IV, p. 139; Anal., p. 578: Val. Andreas, Bibl. Belg.; Foppens, Bibl. Belg., T. II, p. 670, 671; Crenii, Animad. Phil. P. VIII, p. 177; P. IX, p. 15, 82, 83, 99; P. XI, p. 180; P. XII, p. 103; P. XVI, p. 270; P. XVII, p. 2, 3; Pars, Index. Batav., p. 144, 149; Tob. Magyri, Eponym., b.i.v.; Gottl. Krantzius, ad. Conringium, Saec, XVII, C. V, p. 223; Duckerus, Praef. ad Florum.; Cat. Bibl. Bunav., T. I, Vol. II, p. 1527; Vriemoet, Ath. Fris., p. 100, 126; P. Cunaei, Epp., 138; Vita et obitus J.I. Pontani - cum adjunctis XV epiuediis ab amicis in obitum ejus conscriptis in E.J. de Westphalen, Monumenta inedita rerum Germanicarum praecipue Cimbricarum et Megapolensium. (Lips. 1739, 4 vòl., T. II, Praef., p. 48-52; Bartholinus, de Scriptis. Danorum, i.v.; G.J. Vossius, Epist. 117, (p. 218); Syll. Matthaei, 1740; Borrechii, de poëtis. p. 50; P. Burmanni, Syll. Epist., T. II, p. 523; Petr. Scriverii, Opera Anecd., p. 252 sq.; Jani Dousae, Poëm.; Heinsii, Poëm.; Baudii, Poëm.; J. Bodicheri, Baningii, Poëm., p. 180; M.Z. Boxhornii, Poëm. Zie verder: Adoptivi amicorum Versus seu liber carminum adoptivus achter Pont, Poëm.; Ampzing, Beschrijv. van Haarlem, (1628), bl. 116; Vonck. op Huygen's Beschrijving der stad Doesburg, (1753) voorr.; G. Outhof, Levensbeschrijv. van beroemde en Geleerde Mannen met hedend. sterfgevallen enz., St. III, N^o. 5, bl. 603; Collot d'Escury, Holl. roem, D. IV, p. 234 aanteek.; van Kampen. Beknopte geschied. d. Nederl. Letterk. en Wetensch. D. I, bl. 149, 250; D. III, bl. 78; de Windt, Bibl. v. Ned. Geschiedschr., bl. 434 volgg.; Wagenaar, Beschrijv. v. Amsterd. voorr-, bl. II en VI; van Hasselt. Chronijk van Arnhem, bl. 280; van Spaen, Oordeelk. Inleid. D. I, bl. 30; D. II, bl. 13; Levensbijzonderheden van den Nederl. Geschiedschr. J.I. Pontanus, door Mr. I.T. Bodel Nijenhuis in A. Nijhoff, Bijdragen voor Vaderl. Geschiedenis en Oudheidkunde. D. II, St. 2, (voornamste bron over P.); Dezelfde, Topogr. lijst van plaatsb., Burman, Geschied. d. Geld. Hooges., D. I, bl. 24, 37, 40, 108; D. II, bl. 604, 605, 622, 642 Kist en Royaards Kerk. Archief, (eerste serie) D. IV. bl. 124, 132, 178, 181, 183, 185, 194; (tweede serie) D. V, bl. 157; D. VIII, bl. 434; Kok; Hoogstraten; Nieuwenhuis; Kobus en de Rivecourt; Muller, Cat. v. Portr.; Cat. Em., T. III, p. 501; T. IV, p. 378; Meerman, Cat. T. II, p 77; Hoeufft, Cat., p. 217; J. Koning, Cat., D. I, bl. 88; van Voorst

[p. 408]

Cat., mss. bl. 191; Niceron, Mémoires, T. XXXIII, p. 271; Boillet, Jugemens, T. IV; Poetes modernes, p. 227. N^o. 1447; Biogr. Univ. Biogr. bigr. Jöchero, Baur, Mireri, B.G. Struvius, Observatio de Joh. Is. Pontano, et ejus Origin. Francicarum I. VI, en Observ. Halens. VI, N^o. VIII, 63; van der Chijs, de Munten der Graven en Hertogen van Gelderland, bl. 1, 2. 264; de Munten der Leenen van Braband en Limburg, bl. 30, 62; de Munten der Heeren en Steden van Overijssel. bl. 79, 99, 100, 103, 106; Abcoude, Naamr. bl. 291; Aanh. bl. 166.