Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 13

[Joannes van Neercassel]

NEERCASSEL (Joannes van), zoon van Godefroy van Neercassel en van Machteld van Wevelinkhoven, werd in 1623 te Gorkum, waar zijn vader brouwer was, geboren. Zijn eerste vorming genoot hij van de kruisheeren te St. Aagten bij de Graaf, de wijsbegeerte leerde hij te Leuven in het collegie van 't Varken, schoon hij in St. Pulcheriaas of het Hollandsche Collegie woonde. Uit Leuven begaf hij zich naar Parijs tot de paters van het Oratorium, die hem naar Saumur zonden, om zich in de godgeleerdheid te oefenen. Zijne vorderingen waren zoo groot, dat hij zelf aldaar in dat vak onderwijs kon geven en zulks eenigen tijd deed. In 1652 keerde hij naar België terug en begaf hij zich naar vader J.H. Quarré, die hem naar Mechelen zond als geestelijk bestuurder van zijn orde-huis aldaar: ook onderwees hij er tegelijk de godgeleerdheid in het aartsbisschoppelijk Seminarie. Iets later verlangde men hem als hoogleeraar te Keulen, waar hij besloot zijn krachten aan zijne geloofsgenooten in zijn vaderland te wijden.

Na eenigen tijd als kappelaan te Rotterdam en bij Abraham van Briemen, pastoor van St. Geertruid te Utrecht, werkzaam te zijn geweest, werd hem, in plaats van J. Wachtelaer, door Jacobus de la Torre, aartsbisschop van Ephese, in 1653 het toezigt over het grootste gedeelte en 3 jaren later over het geheele Utrechtsche bisdom opgedragen. In 1601 werd hij tot coadjutor van den toen benoemden apostolischen vicaris Balduinus Cats aangesteld en den 9den September van het volgende jaar ontving hij te Munster de wijding tot bisschop van Castorien in partibus infidelium. Sommigen beweerden, dat deze denkbeeldige waardigheid niet voldoende was om de eerzucht van Neercassel te bevredigen.

Mogelijk was de kerkprelaat niet van alle eerzucht vrij te pleiten, doch het is tevens niet te ontkennen, dat hij in de orde geestelijke vijanden vond, wel in staat en wel geneigd zijn karakter in een donker daglicht te plaatsen, Onder hen (merkte Glasius te regt op) was toch menige vreemdeling op den Nederlandschen bodem gedrongen, die weinig met de denkwijze der inboorlingen instemde. De eigentlijke Nederlandsche geestelijkheid beschouwde het vaderland nog niet als eene missie en dus volstrekt van Rome afhankelijk. In haar oog was de bisschoppelijke zetel nog niet opgeheven, want, al waren zij niet door den Staat erkend geworden en al hadden zij voor het uiterlijke vreemde titels gedragen, voor haar en voor Rome

[p. 108]

waren Vosmeer, Roveen en de la Torre niet alleen apostolische vicarissen, maar ook aartsbisschoppen van Utrecht geweest. Wel was Balduinus Cats op denzelfden tijd, op welken Neercassel zijne bisschoppelijke wijding ontving, tot aartsbisschop van Philippi en pauselijken vicaris, eigentlijk aartsbisschop van Utrecht, gewijd, maar toen reeds had een aanzienlijk deel der Nederlandsche, vooral de Utrechtsche geestelijkheid, die waardigheid liever zien opdragen aan den krachtigen en werkzamen Neercassel dan aan den zwakken en reeds bejaarden Cats. De eerstgenoemde wist zich dan ook, in weerwil van den hoogeren rang der anderen in het beheer over de Utrechtsche kerk te handhaven. Bij den dood van Cats werd hij zelf tot het apostolisch vicariaat verheven. Hij maakte zich met het goede en kwade dat bestond van nabij bekend, begon de bestaande gebreken met ernstigen wil te keeren, en nam lofwaardige maatregelen tot het doen ophouden van die ergelijkheden, waaraan velen, vooral orde-geestelijken zich schuldig maakten. Hij zelf onderzocht de bekwaamheden van hen, die als priester wenschten op te treden en wees met onpartijdigheid hen terug, die deze bediening alleen in hun eigebelang zochten.

Om den roomschgezinden jongelingen ruime gelegenheid tot het verkrijgen der gevorderde bekwaamheden te geven, stichtte hij te Leuven bij het reeds voor het voormalige bisdom Haarlem opgerichte collegie, ook een voor hen, die tot het Utrechtsche Sticht behoorden. Ofschoon van ganscher hart de Roomsche kerkleer toegedaan en de door haar voorgeschreven plegtigheden naauwkeurig in acht nemende, ontbrak het hem in andere opzigfen aan geen verlichten zin. J.G. Graevius noemde hem in een brief aan Nicolaas Heinsius (20 October 1672) een man door vele gaven van verstand en hart uitmuntende. Hij erkende de wettigheid van het voor den burgelijken ambtenaar gesloten huwelijk, gedurig reisde hij om in persoon acht te geven op de kerkelijke aangelegenheden en zijne geloofsgenooten ook door onvermoeide prediking te stichten, en de gebreken, welke bij zijne onderdanige geestelijkheid werden gevonden, weg te nemen. Als prediker, als leider der hem toevertrouwde gemeente, als kerkvoogd, als mensch verdient hij allen lof.

Toen Lodewijk de XIV zich meester had gemaakt van Utrecht, begaf zich Neercassel derwaarts, predikte van tijd tot tijd in den Dom, doch reisde in het volgend jaar, op verzoek der voornaamste ingezetenen van het Sticht, naar den koning om zachtere handelwijze jegens het onderdrukte Utrecht te verzoeken. Nogthans moest hij, toen de Franschen de stad verlaten hadden, naar elders de wijk nemen. Eerst hield hij zich te Antwerpen op, waar hij dikwerf predikte, vervolgens ging hij naar Huissen in de Over-Betuwe, waar bij zich omtrent het schoolwezen verdienstelijk maakte en in het klooster van Eliza-

[p. 109]

beth, dat hij betrokken had, een seminarie voor jeugdige geestelijken stichtte. Weldra keerde hij echter terug en had van nu af met vele moeijelijkheden te worstelen. Het protestantsche Nederland, verontwaardigd over de vervolgingen der Protestanten in Frankrijk, begon de plakaten tegen de Roomschen, in den jongsten tijd niet met hardheid ten uitvoer gelegd, met volle krachten toe te passen, vooral werden de ordegeestelijken, meest vreemdelingen, die men minder meende te kunnen vertrouwen, bedreigd. Neercassel deed nu wat hij kon tot opbeuring zijner geloofsgenooten, trad als voorspraak der monniken op, en zag dikwerf zijne pogingen wel gelukken.

Ondertusschen bleef hij met onverdroten ijver zijne herderlijke pligten vervullen en zijne gemeenten in de verschillende provinciën bezoeken. Op een dezer togten, overviel hem eene ziekte, die den 6den Junij 1686 te Zwolle een einde aan zijn leven maakte. Zijn lijk werd den 11den Julij naar Glaan in het Munstersche vervoerd en aldaar den 12den in de kerk van het nonnenklooster begraven. Op zijn grafzerk staat een Latijnsch opschrift, waarvan de Hollandsche vertaling door de schrijvers der Bat. Sacra wordt medegedeeld.

Neercassel verdient te regt een eervolle plaats onder de apostolische vicarissen in Nederland. Men heeft hem echter van ontrouw aan den Roomschen Stoel en van overhelling tot het Jansenismus beschuldigd. Tot de laatste droeg zijn vriendschappelijke en vertrouwelijke omgang met van Heussen niet weinig bij. Ook stond hij in geen vijandige betrekking met de Fransche Jansenisten Du Vaucel, Arnauld, Quesnel en anderen, en was Kodde, onder wiens bewind het Jansenismus in ons vaderland zoo grooten opgang maakte, jaren lang onder het onmiddelijk opzigt van Neercassel.

Wij bezitten van dezen geleerden prelaat:

Constitutiones servandae a presbyteris in Belgio foederato laborantibus, Brux. 1668, 8^o.

Bevestiging in 't geloof en troost in vervolgingen, Brussel, 1670, 8^o.

De sanctorum et praecipue B. Mariae Virginis cultu, tractatus quinque, Colon. 1675, 8^o., vert. in 't Holl. door H.F. van Heussen, Antw. 1673, 8^o., in 't Fr. door Le Roy, abt van Haute-Fontaine, Paris, 1679, 8^o.

Tractatus de lectione scripturarum. Accedit Dissertatio de interprete Scripturarum, Emmerick, 1677, 12^o., in 't Fr. vert. door den abt Le Roi, Parijs, 1680, 8^o.

Epistola de Acatholicorum conjunctionibus matrimonialibus in Hollandia coram magistratu ac ministris eorum publicis in Bat. Sacra, T. II, p. 481.

Epistola pastoralis 1^o. Neer. ad clerum et populum in foederato Belgio Catholicum, data 8 Apr. 1679, 4^o.

Amor poenitens, seu de divini amoris ad poenitentiam ne-

[p. 110]

cessitate et recto clavium usu, Emmerick, 1683, 12^o. 1684, 2 vol. 12^o. door den abt Guibert, Utrecht, 1741, 3 vol. 12^o. Ook in het Nederduitsch.

Goethals schreef omtrent dit werk:

L'auteur établit la nécessité de l'amour de Dieu dans le sacrement de la pénitence. Cet ouvrage est entièrement conforme aux idées des Arnauld, des Du Vaucel, du Quesnel, qui furent consultés et qui suggérerent même différentes corrections. Quelques-uns prétendent que lorsque le Saintoffice résolut de condamner l'ouvrage, Innocent XI s'y opposa, en disant que la doctrine qui y était renfermée ne meritait aucun reproche, et que l'auteur était un homme d'une haute vertu; mais cette assertion n'est fondée sur aucune preuve. Ce qui est certain, c'est que sous Alexandre VIII le livre fut condamné jusqu'a ce qu'il subit des corrections. Le décret qui le condamne se voit à l'index, sous la date du 20 Juin 1690, quatre ans après la mort de Neercassel.

Cependant Tosini nous apprend que Neercassel reçut ce coup pénible avec la plus grande modération, et que pour se montrer en tout obéissant au Saint Siège, il s'empressa de corriger le livre. Rien ne prouve mieux l'aveuglement de l'esprit de parti que cette confusion de dates.

Van Heussen geeft in Bat. Sacra, T. III. p. 467-468 de lijst der verdedigings-schriften voor dit werk:

Dissertatio quâ expenditur, num nobilibus catholicis in Hollandiâ jus competat pro arbitrio suo designandi ac nominandi pastores super populum catholicum. Deze dissertatio schijnt in 1682 tegen den heer van Cremenburg geschreven te zijn.

Canonicae animadversiones in dissertationem canonicam D, N. du Bois: in quâ contra Rev. Episc. Castoriensem in F.B. Sedis Apostolicae vicarium contendit nobiltbus quibusdam catholicis in Hollandiâ jus competere, pro suo arbitrio, nominandi et praesentandi episcopo seu ordinario pastores, 1683.

Na zijn dood gaf zijn secretaris Barth. Pesserius:

Brevis ac compendiosa relatio, seu potius annotatio visitationis per Daventriensem potissimum deoecesin anno domini 1686, 4^o.

In hss.

Veehand. van de aanbidding in den geest en waarheit van het Sakrament des Vormsels.

Verdedigingsschriften van zijn Amor poenitens, alle weleer in bezit van zijn vriend en medgezel van Heussen, in wiens Bat. Sacra de titels er van, verscheidene brieven van hem en ook zijne afbeelding voorkomen.

Zie Du Pac de Bellegarde, Hist. abregée de l'Eglise Métrop. d'Utr. Chap. X. p. 168. suiv. Goethals, Lect. relat. à l'hist. des Scienc. des Arts, des Lettr. des Moeurs et de la Politique en Belg. T. I. p. 179 suiv. C.H.v.V. Esq. hist. sur l'ancienne Eglise Cath. dans les Pays-bas en partie trad du Holl. p. 16-18; Nouv

[p. 111]

Dict. Hist. i.v. Dom Petra, Holl. Cat. p. 246 sq. Neale, a Hist. of the so calleed Jansenist in Holl. p. 159 seqq. Bat. Sacra, T. I. p. 459 seqq. A. Leydekker, Hist. Jansen. p. 185; Syll. Epist. Burm. T. IV. p. 137 seqq. Foppens, Bibl. Belg. T. II. p. 701; Hoynck van Papendrecht, Hist. de reb. Ultrai, passim; Vie de van Espen, Liv. III. c. 2. art. 1. No. 1; Glasius, Godg. Ned. o.h.w. Dez. Ned. Kerkges. na de Herv. bl. 37 verv. 53 verv. R. Cath. Jaarb. voor het Kon. der Ned. 1843, bl. 105; Buys, Proeve van Antwoord op de Prijsvraag der R.K. Maats. enz. Amersf 1822. W. van der Heyden, Verh. van de Verrigt. der Jezuiten in Friesl. bl. 239-240; Biogr. Univ.; Jöcher, Gel. Lex. i.v. Adelung und Rotermund, Forlz. Iselin's Lex.; Kobus en de Rivecourt, Nav. D. VII. bl. 122; Muller, Cat. van Portr.