Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 11

[Frederik van Leenhof]

LEENHOF (Frederik van) werd in Augustus 1647 te Middelburg geboren, den 14den Augustus 1670 predikant bij het gezantschap van den staat te Abbeville, in 1672 te Nieuwvliet in Vlaanderen, in 1680 te Velzen en in 1681 te Zwolle. Hij had zich reeds door verschillende godgeleerde werken naam gemaakt, toen hij in 1703 te Zwolle een werkje in het licht gaf, dat aanleiding gaf tot groote twisten getiteld: Den Hemel op aarde, of eene korte en klare beschrijving van de ware en standvastige blijdschap, zoo naar de reden als naar de H. Schrift van allerlei slag van menschen en in allerlei voorvallen. De grondstelling in dit geschrift was, dat de ware godsdienst den mensch moet opleiden tot een rein genot van waar geluk, en in het uitzigt op zoodanig genot, tot ware en zuivere blijdschap.

Waarschijnlijk zou dit minder opmerkzaamheid verwekt hebben, indien Leenhof niet bekend ware geweest als Cartesiaansch-Voetiaan, doch nu achtten zich beide Coccejanen en Voetianen geroepen, 's mans werk naauwkeurig te beoordeelen. En vreemd genoeg, Leenhof's stelling oordeelden zij goddeloos, Spinozistisch, Atheïstisch. De blijdschap die hij bedoelde, was niets anders dan blinde onderwerping aan een onverbiddelijk noodlot, de leer van Spinoza.

De hoofdstelling van een zoo geruchtmakend werk was geenszins nieuw, en ook in die dagen niet vreemd, en werd in den grond ook door hen, die als bestrijders van Leenhof optraden, uitgesproken. Het was het volgende: ‘dat de geheele godsdienst alleen in een blijde gerustheid des gemoeds bestond, geboren wordende uit de beschouwing der eeuwige en onveranderlijke orde, welke in de natuur der dingen is, terwijl men de H. Schrift aan hen moest overlaten, die, aan inbeeldingen gewoon, zich door deze moesten laten leiden.’

[p. 253]

‘Voor wie (schrijft Glasius) Leenhof's geschrift gelezen heeft, is het blijkbaar dat men in deze opgave van 's mans woorden misbruik gemaakt, en zijne meening niet naar waarheid opgegeven heeft. Men begreep hem niet, of wilde hem niet begrijpen, wat wij te meer betreuren, wanneer wij den Zwolschen leeraar bij herhaling hooren verklaren, dat hij de formulieren van eenigheid, door hem in opregtheid onderteekend, heiliglijk wilde onderhouden, alles verwerpende, wat daartegen streed, zoo als hij altijd gedaan had: en hem in zijne afscheidspredikatie hooren zeggen: ‘'t waren voorleden kerstijd zeven jaeren, dat er tegenpartijders zijn tegen mijn geapprobeerd boekje den Hemel op aarde, dat ik wensche (nu ik al 't gewoel er tegen aanschout hebbe tot nu toe), dat het nooit van mij geschreeven was, waarvan ik echter dit vrijmoedig zeggen moet, dat ik in 't zelve te schrijven een goet oogmerk heb gehad, en dat (als voor Gods aanschijn betuig ik het) mij zelven op huyden niet bewust ben, dat ik er iets in hebbe wille leeren en voortplanten, dat strekken kan tot nadeel van God en zijne waarheid, en strijden zou tegen een goeden en stigtelijken wandel. En ik verklaar mids deeze, dat ik wil leven en sterven in de ware gereformeerde leere, van mij over de 40 jaaren onderteekent, en hier (Zwolle) van den 22sten Febr. o.s. des jaars 1681 aangevangen te prediken, en dus omtrent 30 jaaren onder u geleert, verkondigt en toegepast, en zoo wij vertrouwen met veele overtuiging aan uwe conscientiën.’

De eerste die hem bestreed was Florentius Bomble, eerst predikant te Zwolle, later te Amsterdam (Brief aan van Leenhof, 1703), hem volgde: J. Creyghton, predikant te Franeker, (De hemel op aarde, geopend voor alle ware Christenen), de Dortsche predikant d'Outrein (Noodige aanmerkingen op een boekske, genaamt de eenige Gereformeerde Waarheid, uitgegeven door de sogenaamde Hebreën, met een narede tegen F. van Leenhof, Dordr. 1704), M. Leydekker, hoogleeraar te Utrecht (De ingebeelde hemel op aarde van D.F.L. verdweenen voor den waaragtigen hemel op aarde, Utr. 1704 - F. Leenhofs boek, strijdende tegen het Christendom en in het bijzonder tegen den Gereformeerden godsdienst ontdekt, - F. Leenhof nader ontdekt, Amst. 1705), Petrus Hamer, predikant te Numansdorp (Missive over den Hemel op aarde van den Heer F. van Leenhof: Met eene kleine reflexie op de zoogenaamde Hebreën. Vooraf is een Extract uit de Synodus van den Briele, 1704. Achter aen een Klaeg- en Twist-lied van Jesu kerke, Dordr. 1704) en anderen, doch niemand was hem een gevaarlijker vijand dan Taco Hajo van den Honert, die hem in zeven brieven, in den tweeden druk zijner Waaragtige Wegen en op de Noord-Hollandsche Synode bestreed.

[p. 254]

Hij verklaarde opentlijk: dat, wat het zakelijke aanging, er in de Hemel op aarde geen twintig regelen voorkwamen, die niet uit Spinoza's schriften waren ontleend, en noemde Leenhof een godverzaker.

Het ontbrak van Leenhof niet aan verdedigers, en onder deze de schrijver van Redekunstige Aanmerkingen ter wederlegging van v.d. Honerts brief, een boek dat inderdaad, hoe zeer zijne verdediging bedoelende, spinozistisch was, en door sommigen, schoon ten onregte, aan Leenhof zelven werd toegekend. Doch in weerwil daarvan, werd niet alleen in Holland het verkoopen zijner schriften door staatsbesluit verboden, maar hij zelve in 1708 door de Overijsselsche Synode van zijne dienst ontzet, en buiten de gemeenschap der kerke gebannen. De kerkeraad te Zwolle bekreunde zich niet aan dit besluit en liet hem in dienst; doch Leenhof achtte het zelf beter om, tot behoud van rust en vrede, van de dienst af te scheiden, en sprak den 1sten Jan. 1711 eene afscheidsrede uit, die in het volgende jaar, schoon door een ander, werd in het licht gegeven, onder den titel van Wel doorwrogte en aanmerkelijke afscheidspredikatie, Amst. 1712.

Leenhof zelve heeft in eene breede lijst van geschriften zijne zaak verdedigd, en ook na zijn dood (1712) bleef zijn aanhang, onder den naam van Leenhovisten of Leenhovianen bestaan, tegen wier dwalingen de Synode tot het laatst der vorige eeuw meende te moeten waken. Hij overleed te Zwolle in Nov. 1712. Zijn portret gaat in plaat uit.

Hij schreef:

J. Coccejus Godgeleerdheit verdedigt, 1684.

Keten der Bijbelsche Godgeleerdheit, Amst. 1700. 2 d. 8^o.

Over de Predikatie van Salomon, Amst. 1700. 8^o.

Hemel op aarde, Zwol, 1703. 8^o.

Hemel op aarde opgeheldert en van onverstand gezuivert, Amst. 1704. 8^o.

Zie G.F. Jenichen, Historia Spinozismi Leenhofiani, Lips. 1707; la Rue, Gelett. Zeel. bl. 47, 342; B. Hunnius, Zeeuwsche Buise, bl 70; F. Leenh., Afscheids predik. bl. 29, 30; van Einem, Kerk. Geschied. der XVIII eeuw, D. III. bl. 596; Overijss. Alm. 1854. bl. 261, 262; Ypey, Kerk. Gesch. der XVIII eeuw, D. I. bl. 83, D. VII. bl. 388; Ypey en Dermout, Gesch. der Herv. Kerk, D. III. bl. 240; Kist en Royaards, Archief voor Kerk. Geschied. inzonderheid in Nederland, D. V. bl. 365, 374, 375; Glasius, Godgel. Nederl. e.h.w.; Arrenberg, Naamreg. v Boek, Mourik en Noordbeek, Naamrol van godgel. Schrijv.; Muller Cat. van Portr.