Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 11

[Johannes à Lasco]

LASCO (Johannes à) ook van Laski, Lasky, à Lasko, werd in 1498 uit een der edelste geslachten van Polen geboren. Zijne ouders moeten een der edelste familiën van het koningrijk en zijn vader oom der koningin van Polen zijn geweest. Zijne broeders, Hieronymus (Jeroslaw), Stanislaus en Ladislaus, waren in dien tijd zeer bekend en de eerste een man van hoog aanzien, gezant van koning Ferdinand aan den Turkschen keizer, en later gouverneur van Warschau.

Johannes, voor den geestelijken stand bestemd, ondernam, na voleindigde studie, belangrijke reizen. Te Zurich maakte hij kennis met Ulrich Zwingli, en door dezen werd hij met de H. Schrift en het protestantisme, dat hij openlijk omhelsde, bekend. In 1525 ontmoeten wij hem te Bazel, waar toen Erasmus van Rotterdam leefde. Deze koesterde weldra hartelijke vriendschap voor den jongeling, gelijk uit zijne brieven aan en over hem overvloedig blijkt.

Van Bazel reisde à Lasco, om staatkundige redenen voor zijnen koning naar Frankrijk en Spanje, juist ten tijde dat Karel V en Frans I schijnbaar een naauw verbond van vrede sloten. In zijn vaderland weêrgekeerd werd hij proost van Gnesen en Lencziz, custos te Plozko, kanunnik in Krakau en tot bisschop van Cujavien bestemd. Hij arbeidde in deze betrekking aan de hervorming van zijn vaderland, doch toen hij zag dat hij zulks te vergeefs deed, verliet hij het en begaf zich, na een korten tijd te Leuven vertoefd te hebben, naar Embden, ‘eene herberg van Gods verdrukte en verdrevene gemeente’, huwde een meisje uit den burgerlijken stand en leefde ambteloos op een door hem gekocht landgoed. Hij stond zeer in gunst bij graaf Enno van Oostfriesland en ried hem om, in plaats van den gestorven Maninga, laatsten proost van Embden, een super-intendent te benoemen, waartoe

[p. 180]

hij zijn vriend Hardenberg aanbeval. Eerst na Enno's dood, 1543, volgde zijne weduwe, gravin Anna, dien raad op, doch bood niet zijn vriend, maar hem zelven de betrekking van super-intendent aan, waartoe hij zich met veel moeite liet overhalen. Met onverschrokken moed kampte hij in deze betrekking tegen groote moeijelijkheden, doch hij overwon ze alle en wist de gravin te bewegen de beelden en altaren uit de kerken te verwijderen, en trachtte het Protestantismus meer en meer over de Roomsche eeredienst te doen zegepralen. Van hoog belang was hetgeen Lasco ter organisatie der hervormde kerk te Embden deed voor de Nederlanden, op welke die van Oost-Friesland zulk een gewigtigen invloed had. Weldra echter kwam hij in meer regtstreeksche aanraking met de Nederlandsche Protestanten. Aanleiding gaf daartoe zijn verblijf te Londen. Toen koning Eduard VI, na den dood van Hendrik VIII, op raad van den hertog van Somerset en van aartsbisschop Cranmer van Canterbury de reformatie in Engeland wilde invoeren, riep hij een aantal beroemde godgeleerden en onder deze Melanchton, Petrus Martyr, Bernard Ochin, Paulus Fagius, Martinus Bucerus en à Lasco.

Vermomd reisde hij door de Nederlanden naar Engeland, doch keerde plotseling naar Oost-Friesland terug om de invoering van het Interim af te raden. Te Londen had zich eene gemeente van hervormde vlugtelingen uit Duitschland, Frankrijk, maar vooral uit Nederland, gevestigd, wie Eduard de Augustijnenkerk had afgestaan. A Lasco werd, bij zijne tweede komst te Londen, tot haren super-intendent en Delenus Gualterus, Martinus Micron, Franciscus Riverius en Richardus Gallus tot zijne medeleeraren benoemd. Zij predikten in de Hollandsche en Fransche taal. Ten haren dienste vervaardigde à Lasco eene kerk-ordening, eerst met verkorting in het Hollandsch vertaald, in afschriften verspreid, doch in 1554 door Martinus Micron te Londen uitgegeven, onder den titel Christelicke Ordeninhen der Nederlantschen ghemeynte Christi die van den Christlicken Prince co Edewaert den VI in het jaar te Londen inghestelt was. De oorspronkelijke was in het Latijn geschreven (Forma ac ratio tota ecclesiastici Ministerii, in peregrinorum, potissimum vero Germanorum Ecclesia: instituta Londini in Anglia, per .... Regem Eduardum VI Anno .... 1550, cum brevi etiam (in epistola nuncupatoria) calumniarum quarundam refutatione: quae falso adversus ipsum, in Martiniani cujusdam apud Bremen Pastoris farragine inspersae habentur, en te Frankfort in 1555 gedrukt, (Impressum Francofurti anno 1555 8^o.)

Doch deze was niet de eenigste verdienste van à Lasco omtrent de eerste gevestigde Nederlandsche gemeente. In Oost-Friesland had hij in den Anglicaanschen geest een katechismus geschreven, die in afschriften verspreid, doch in het Oost-

[p. 181]

Friesch vertaald en vervolgens door den Gendschen edelman Johan Utenhove, ouderling der gemeente te Londen, in het Nederduitsch overgezet werd, met den titel van De Catechismus oft Kinder-Leere, die men te Londen, in de Duitsche Ghemeynte, is gebruyckende. Psalm 119. Hoe sal een jonghelinck zijn leuen onstraffelijc leyden? ten sy dat hi dat stelle na den geyst des Woordts Gedruct tot Londen, bij Steuen Myerdman, An. 1551 in 8^o. met eene voorrede of liever opdragt van den vertaler aan de Nederlandsche (Duytsche) gemeente te Londen. Deze catechismus, in 1553 te Londen bij Nycolas van den Berge, in 1557, 1558, 1563 te Embden en later meermalen herdrukt, zou, volgens Ubbo Emmius, door à Lasco alleen vervaardigd zijn geworden, edoch Meiners toont overtuigend aan dat hij in het vervaardigen er van door zijne ambtgenooten werd bijgestaan.

A Lasco zelve vervaardigde nog een klein onderwijsboekje, in het Latijn achter zijne vermelde Forma ac ratio gevoegd, en door Utenhove overgezet en achter zijnen catechismus (uitgave van 1566) gevoegd met den titel Eene corte ondersoeckinghe des ghelooves over denghenen, die haer tot de gemeynte begheven, ende des Heeren avondtmaal met haer houden willen. Dit eenvoudig, beknopt, evangelisch en geheel in den Anglicaanschen geest geschreven boekske, bleef in de Nederlandsche kerk in gebruik, totdat het in 1618 en 1619 door het meer Calvinistisch Kort begrip werd vervangen. Na den dood van koning Eduard en de troonsbeklimming van koningin Maria werden à Lasco, Martyr, Micron, Utenhove en anderen ontslagen, terwijl vele in den kerker geworpen, veroordeeld en verbrand werden. Met twee schepen, die ongeveer 175 personen bevatten, vertrok à Lasco naar Denemarken, waar hij een toevlugtsoord meende te vinden, doch de onverdraagzaamheid der Lutheranen berokkende hem vele moeijelijkheden en verdriet, zoodat hij met eenige zijner lotgenooten naar Oost-Friesland overstak, waar gravin Anna hem met open armen ontving: anderen vestigden zich te Frankfort, Straatsburg en andere plaatsen. Te Frankfort vormde à Lasco uit Walen, Hollanders en Engelschen, met verlof van den senaat, eene eigene gemeente, doch ook hier lieten de Lutheranen hem geen rust, en, in weerwil der voorspraak van Melanchton, den keurvorst van den Paltz en den landgraaf van Hessen, was hij genoodzaakt het overschot der gemeente naar Stutgard te voeren, waar hem nieuwe moeijelijkheden wachtten. Eindelijk keerde hij in den herfst van 1556 over Wittenberg, waar hij een dag bij Melanchton bleef, naar Polen terug. Hier arbeidde hij ijverig tot bevordering der hervorming en werd door koning Sigismund tot super-intendent der Protestantsche gemeenten in Groot-Polen benoemd, doch hij had een onophoudelijke strijd met de Katholieken en Socinianen. Terwijl hij zich bezig hield

[p. 182]

met eene Poolsche overzetting der H.S., bezweek deze edele kampvechter den 15 Januarij 1560.

De grootste mannen van zijnen tijd hebben met den hoogsten lof van hem in hunne schriften gewaagd en nog is zijne nagedachtenis in zegening in de Protestantsche kerk.

De heer A. Kuyper heeft eene prijsvraag over à Lasco te Groningen ingeleverd, die met goud bekroond, doch nog niet gedrukt is.

Zie, behalve de Biogr. Univ., Jöcher, Aschbach, Bertrami, Historia critica Johannis a Lasco, Sleidani Comment, fol. 103, 250, 358 (Argent 1571); Erasmi, Epist., lib. 17, 14, p. 782 (ed. Lond. 1642), lib. 19, ep. 13, p. 830, ep. 74, p. 894, lib. 21, ep. 62, p. 1126 cet; Brevis et fidelis narratio de instituta ac demum dissipata Betgarum, aliorumque peregrinorum in Anglia ecclesia, ac potissimum de susceptis postea illius nomine itineribus, quaeque eis in illis evenerunt, in qua multa de coenae Dominicae negotio aliisque rebus lectu dignissimis tractantur per Joh. Utenhovium Gandavum, Basil. 8^o,; M. Adami, Vitae erud. phil. p. 5, Bibl. Bremens, Cl III. Fasc. I; Cl. VI. Fasc. Cl. VII Fasc. II. p. 313, 314; Ubbo Emmius, Rer. Eris. Hist. Lib. LX. p. 948 et pass. (edit. Lugd. Bat. 1616 Fol.); Dan. Gerdesii, Scrin. antiq. S. Miscell. Gron. T. II. p. 876 seq.; Simon Abbes Gabbema, Epp. Clar. Vir.; Th. Crenius, Animadv. philol. et hist. T. IV. p. 233; Bretschn, Corp. Reff. T. V. p. 213, s.s.; Niemeyer, Coll. confess. p. 1111. Not. 13; van Alphen, Prol. Oecon. Cat. Pal. Fol. 6; Hume, History of Engl. Vol. IV. p. 373; Ranke, Deutsche Gesch. zur Zeit der Reform. B.V.S. 204; Plank, Geschichte der protest. Lehrbegr. V. 2. p. 35; Schröckh, K.G.S.d. Ref. Th. II. S. 688 Fol; Henry, Leben Calvini, Bd. III, p. 433, 434; Seisen, Geschichte der Reform. zu Heidelberg, S. 126; Banr, Handwörterb. Th. III. S. 191; Jac. Verheiden, Af-beeld. van sommighe in Godts-Woordt ervarene mannen, die bestreden hebben den Antichrist, bl. 60 (met zijn afbeelding); Koecher, Catech. Hist. d. Kerk in de Nederl. bl. 179; Le Long, Verhaal v.d. eerst oorspr. d. Nederl. Geref. Kerk onder het kruis, bl. 25 volgg.; Meiners, Oostfr. Kerkgeschied. D. I. (Reg.); Wiarda, Ens Gesch. D. II. bl. 311; Formul. v. Eenigh. bl. 46; Brandt, Hist. der Reform. D. II. bl. 318; Harkenroth, Oostfriesche oorspronck, D. I. bl. 358, 541, 632; Schijn, Hist. der Mennon. D. III. bl. 585, 398, 399, 400; Beninga, Chron. v.O. Friesl. in Matth. Anal. IV. p. 411 seqq. 812; Brucherus, Geschied van de opkomst der Herv. in de Prov. Gron. (Reg.); Kist en Royaards, Arch. van Kerk. Gesch. in Nederl. Arch. van Kerk Gesch. (Reg.); Levensb. van ber. mannen, D. V. bl. 130, 132; Ypey en Dermout, Gesch. der Ned. Herv. D. I. (Reg.) Glasius, Godgel. Ned. o.h.w.; Cat. eener uit. zeldz., Verz. van Holl. Bijb. verzam. door F. Muller, bl. 86.