Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 10

[Jan Kops]

KOPS (Jan) werd den 6^den Maart 1765 te Amsterdam, als de vijfde zoon van een talrijk gezin, geboren. Zijn vader was Jakob Kops, koopman te Amsterdam; zijne moeder heette Hillegonda Schotvanger. Op zijn negende jaar werd hij van zijne beide ouders beroofd, doch bleef aan de uitmuntende zorg zijner stiefmoeder, Elisabeth Audrouin, toevertrouwd, en werd door haar liefdevol opgekweekt. Zulks had op zijne vorming beslissenden invloed: want alstoen van Amsterdam naar Haarlem verplaatst, werd deze stad de kweekster der verschillende beginselen en neigingen, die in hem schuilden. Hier toch geraakte hij sedert 1776 in kennis met den jongeling Adriaan Loosjes, welke vriendschappelijke omgang zijn jeugdigen geest vooral rigtte op de vaderlandsche letteren, zonder daarom de klassieke letterkunde, waarin hij op het gymnasium onderwezen werd, geheel te verwaarloozen. Zijn vriend, eenige jaren ouder dan hij, woonde de botanische lessen bij, alstoen door den beroemden David de Gorter te Haarlem gegeven. Hij zelf was door zijn jeugdigen leeftijd daarvan ontstoken; maar de gesprekken met zijnen vriend over dat onderwijs, ontvlamden Kops voor de beoefening der natuur, die van toen af in hem heerschende werd. Dien geest drukte de jongeling reeds uit bij het verlaten van het gymnasium in 1781 in eene door hem opgestelde en uitgesprokene Oratiuncula de contemplatione naturae.

Van het vaderlijk bedrijf des koophandels afkeerig, zou hij zich gaarne aan de beschouwing der natuur hebben overgegeven; maar deze bood hem toen geene toekomst aan. Hij had behoefte aan het uitzigt op eene maatschappelijke loopbaan, en daar het kerkgenootschap, waartoe hij behoorde, hem in den toenmaligen stand van zaken, hierin soms hinderlijk was, besloot hij zich aan de godgeleerdheid te wijden. Te Amsterdam teruggekeerd, woonde hij aan het seminarie der Doops-

[p. 358]

gezinden, het theologisch onderwijs van den hoogleeraar H. Oosterbaan en tevens aan het athenaeum de lessen van Walraven, Wijttenbach, Tollius, en later ook kortstondig die van van Swinden, bij.

Het gebrekkig onderwijs aan het seminarie trachtte hij te vergoeden door de geschriften van Döderlein, Werenfels, Jeruzalem, Niemeyer, Hess, Gellert en anderen, terwijl eigen aanleg hem aandreef om voort te gaan met de studie der natuur en het lezen van wijsgeerige schriften, zoo als die van Locke en Leibnitz. In dien voorbereidingsleeftijd werd eene in 1785 door hem ingezondene Verhandeling over de onverschilligheid in godsdienstige zaken, door Teyler's Godgeleerd Genootschap met den gouden eerepenning bekroond. Twee jaren later werd hij proponent bij de Doopsgezinden en het volgende jaar te Leiden beroepen. Met teedere naauwgezetheid en voorbeeldelooze trouw bekleedde hij eenige jaren deze betrekking, terwijl de beoefening der natuurkundige wetenschappen, bepaaldelijk der kruidkunde, hem eene aangename verpozing bleef verschaffen. Eene in 1792 mislukte beroeping als Doopsgezind leeraar te Haarlem had blijkbaren invloed op de rigting van zijn geest en leven. Teleurgesteld in zijne verwachting gevoelde hij behoefte te hebben aan werkzaamheden van anderen aard dan de beoefening der godgeleerdheid. De natuurstudie - ook zijn oorspronkelijke aanleg - trok hem nu onwederstaanbaar tot zich; zij opende hem allengskens de baan voor zijn volgend leven, en zoo werd (gelijk hij zelf later dankbaar erkende) uit hetgeen hij teleurstelling achtte, ontwikkeling van oorspronkelijken aanleg geboren, waartoe de staatsomwenteling van 1795, die hij van ganscher harte was toegedaan, niet weinig medewerkte.

Door de burgers van Leiden tot lid der municipaliteit gekozen, zocht hij de volksbelangen in den geest der toenmalige vrijheid, met al de kracht van zijnen, soms hevigen, geest te bevorderen; doch hij ondervond den ondank, die de volkskeus niet zelden vergezelt, daar hij na twee maanden niet op nieuw door de vrije burgers werd verkozen. Deze teleurstelling kon echter zijne ingenomenheid met de nieuwe staatsorde niet verbreken, en na deze kortstondige loopbaan, weidde hij zich met vernieuwden ijver aan de beoefening van den landbouw. Hij verbond deze aan de staatkunde en zocht onbezweken partij te trekken van de omwending van zaken en de belangen van den landbouw te bevorderen. Daaraan was dan ook zijn geheel volgend leven toegewijd. Het is hier de plaats niet in het breede te vermelden, welke verdiensten hij zich in wetenschappelijke en administrative betrekking jegens den vaderlandschen landbouw verworven heeft, wiens hoofdaanvoerder hij in lateren leeftijd werd, en dien hij door onvermoeide werkzaamheid, levendige energie, en consequent streven naar één doel in ons

[p. 359]

vaderland heeft opgevoerd. Men denke slechts aan zijne pogingen ter aanwakkering der bebouwing van woeste gronden, vooral van de duinen (sedert 1796); aan zijne verdiensten als directeur van den landbouw (1799-1812), waardoor hij met der woon naar 's Hage verplaatst werd; aan zijne zorg ter vestiging van commissien van landbouw; aan de maatregelen voorgedragen en aanbevolen ter verbetering van het paardenras en der bemesting van landen en akkers; aan het veefonds tegen de runderpest; aan zijne doorzettende pogingen ter vestiging van een kabinet van landbouw, hetwelk hij reeds beproefde in 1808, doch dat eerst in 1811, in weerwil zijner pogingen, te Amsterdam werd geplaatst, totdat het hem eindelijk gelukte, het, naar zijnen oorspronkelijken wensch, naar Utrecht over te brengen. Men denke aan zijne verdienstelijke geschriften, waaronder het Magazijn van den Vaderlandschen Landbouw van 1812-1814 geregeld uitgegeven; van de Staten van den Landbouw van 1806-1828 jaarlijks voortgezet; van de Flora Batavia en andere geschriften. Geen wonder dat koning Willem I hem bij de nieuwe regeling der Nederlandsche hoogescholen in 1815 riep tot het bekleeden van den eersten leerstoel der landhuishoudkunde aan de Utrechtsche hoogeschool, waaraan tevens die der botanie verbonden was. In deze betrekking bleef hij de belangen der wetenschap zoo door onderwijs als geschriften bevorderen, totdat hij in 1835, wegens zeventigjarigen ouderdom, naar de wet emeritus geworden, het onderwijs aan zijn opvolger overliet.

Kops bleef gedurende zijn leven menig uur aan de beoefening der Nederlandsche letterkunde wijden. Eene menigte ongedrukte en gedrukte voorlezingen, in verschillende genootschappen gehouden, zijn daar blijk van. Vooral was hij ingenomen met de oude vaderlandsche dichters, zoo als Cats, Camphuisen, Huyghens en anderen, een zwak, dat hij met zijn vriend Scheltema, wiens nagedachtenis hij met een lofrede huldigde, gemeen had. Zijne prozaschriften en ook zijne leerredenen en redevoeringen waren gekenmerkt door eene zuivere, heldere en gespierde taal- en spreekwijze, die hij door studie en stijloefening had verkregen, en waarop hij hoogen prijs stelde, evenzeer als op de uiterlijke voordragt van den redenaar en de welsprekendheid van den kansel. De uiterlijke welsprekendheid was hem een steeds geliefkoosd vak van studie, en naar aanleiding van het geschrift van Francius, gaf hij proeven van uiterlijke welsprekendheid in het licht. Zelfs in zijn ouderdom gaf hij, zoo in besloten kringen, als eenmaal in de openbare vergadering der Utrechtsche afdeeling van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, proeven van voordragt in verschillende vakken van proza en poëzij. Tot in hoogen ouderdom zag men in hem, hetgeen Rome's eerbiedwekkende eerste schrijver de re rustica, misschien ook toen hij in het

[p. 360]

vier en tachtigste jaar zijns levens was zeide: ‘at ex agricolis et viri fortissimi gignuntur - minimeque male cogitantes sunt qui in eo studio occupati sunt’; zoo stevig van ligchaamsbouw, zoo mannelijk van ziel, zoo gezond van hoofd, zoo tevreden van hart was de steeds met vreugdevol ontzag bejegende Jan Kops. Allengs echter begon de ouderdom het gebouw te sloopen, dat zoo lang kracht en sterkte vertoond had: wel bleef de helderheid van geest tot in de laatste uren hem eigen; maar diens kracht werd langzamerhand verbroken en de werkzaamheid verlamd. Eindelijk ontsliep hij den 9^den Januarij 1849 op vier en tachtigjarigen leeftijd, in dankbare herdenking aan Gods weldaden, hem bewezen.

Kops was ridder van den Nederlandschen Leeuw, lid der eerste klasse van het Koninklijk Nederlandsch Instituut van wetenschappen, fraaije letteren en kunsten, directeur van het Provinciaal Utrechtsch Genootschap, lid der Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde, enz.

Zijne schriften zijn:

Over het onredelijke der onverschilligheid omtrent Godsdienstige waarheden en het verstandig ijveren voor de waarheid, in Verhandel. van Teyler's Genootschap, 7e Deel, in 4^o.

Verhandeling over den staat der voornaamste gewassen in Nederland geteeld, en van de gesteldheid van het weder in den jare 1806 tot 1812, gr. 8^o. Amst. 1816.

Inwijdings-redevoering over het aanbelang van het academisch onderwijs in de Nederlandsche landhuishoudkunde, Utrecht, 1816, gr. 8^o.

Staat van Hollands duinen en ontwerp tot vruchtbaarmaking derzelven, Utr. 1818. 2 dl. 8^o.

Proeven van uiterlijke Nederlandsche welsprekendheid, in navolging van P. Francius, benevens eene Redevoering over J. Cats, Haarl. 1818. gr. 8^o.

Index Plantarum, quae in horto Rheno-Trajectino coluntur, Ultraj. 1823. 8^o. major.

Flora Batava. of afbeelding en beschrijving van Nederlandsche gewassen. door J.C. Sepp & Zn. en J. Kops, 4 deelen, ieder met 80 platen, en 30 van het 5^de deel, Amst. 1824. gr. 4^o.

Magazijn van Vaderlandsche landbouw, uitgegeven door J. Kops, 6 d. gr. 8^o. Haarl. 1815.

Tegenwoordige staat der duinen en ontwerp tot vruchtbaarmaking derzelve, opgegeven in het rapport der Commissie over het onderzoek der duinen van Holland, 2 dl. gr. 8^o. Amsterdam, 1798.

Jaarlijksche staat van den Landbouw in het koningrijk der Nederlanden, opgemaakt wordende door J. Kops, 's Hage, gr 8^o.

[p. 361]

Idem in het Fransch.

Beredeneerd algemeen Register op de staten van landbouw in het koningrijk der Nederlanden, over de jaren 1814-1828, Utr. 1832. gr. 8^o.

Uitgezochte stichtelijke Gedichten van D. Rz. Camphuisen, naar de hedendaagsche taal en spelling, en met korte aanteekeningen. Vooraf een levensberigt van den dichter met eenige nieuwe bijdragen, Utr. 1839.

Hulde aan de letterkundige verdiensten van Mr. Jac. Scheltema, toegebragt in het Utrechtsche Departement Tot Nut van 't Algemeen, Uta. 1836. 8^o.

Zie Algem, Konst- en Letterb. 1849 No. 3; H.J. Royaards, Levensber. van J. Kops in Handel. der Jaarl. algem. Vergad. der Maatsch. van Ned. Letterk. 1849; Verslag van het verhandelde in de Algem. Vergad. van het Provinc. Utrechtsch Genootschap van Kunsten en Wetensch. 1849; Jaarboek van het Koninklijk Nederl. Instit. 1849; Collot d'Escury, Hollands roem, D. III. bl. 277, 278. VII. bl. 209; van Kampen, Gesch. der Ned. Letter. en Wetensch D. II. bl. 624, 625; Kist en Royaards, Archief en Kerkel Gesch. D. V. bl. 285; Bibl. der Maatsch. van Ned. Letterk. D. I. bl. 315, D. II. bl. 234; Naaml. van Ned. Boek. van 1790-1832.