Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 10

[p. 30]

[Jacobus Kantelaar]

KANTELAAR (Jacobus) werd te Amsterdam den 22^sten Augustus 1759 geboren. Zijne ouders, Nicolaas Kantelaar en Eva Eysbag, behoorden tot den gegoeden burgerstand en waren alzoo wel instaat om hunnen zoon, in wien zich reeds vroeg een uitstekende aanleg vertoonde eene geleerde opvoeding te geven. Op de Latijnsche school in zijne vaderstad ontving hij de noodige voorbereiding voor de lessen aan de Leidsche hoogeschool, werwaarts hij zich op zeventienjarigen leeftijd begaf, na gedurende twee jaar te voren aan de doorluchtige school te Amsterdam het onderwijs van den beroemden Schultens in de Oostersche taal genoten te hebben.

Te Leiden, waar hij de lessen van zijnen genoemden leermeester, in dien tusschentijd derwaarts beroepen, mede volgde, hoorde hij Valckenaer en Ruhnkenius, aan wier bijzondere leiding hij zich overgaf, tevens zich toeleggende op die wetenschapen, die meer regtstreeks op de godgeleerdheid betrekking hadden. Van zijne vorderingen en ook van zijn aanleg voor de kritiek gaf hij in 1781 een schitterend blijk in zijn Specimen observationem criticarum ad quaedam Veteris Testamenti loco, na welks verdediging hij tot proponent werd aangenomen.

Na eenigen tijd in zijne geboorteplaats, voor een der oudste leeraren, het Evangelie verkondigd te hebben, werd hij in 1782 beroepen te Westwoud, in Noord-Holland, en van daar in 1783 naar Almelo. Hier omhelsde hij, in 1786, met vuur de zaak der toenmalige patriotten, waarvoor hij openlijk uitkwam in eene aanspraak door hem aan de uittrekkende manschappen gedaan, die tevens als eene proeve van zijne welsprekendheid dienen kan; ook deed hij zich als een ijverig verdediger van de burgers dier stad kennen, toen zij zich aankantten tegen de heerlijke regten.

Niet te verwonderen is het, dat hij zich daardoor het ongenoegen van de Oranjegezinden, waaronder de ambachtsvrouw van Almelo, op den hals haalde. Hij achtte zich na het gebeurde ook niet veilig in die stad, waarom hij, toen door Pruissische tusschenkomst in 1787 de oude orde van zaken hersteld was, van zijne bediening afstand deed en zich te Amsterdam nederzette, waar hij als ambteloos burger leefde en zich geheel aan de beoefening der fraaije letteren overgaf.

Later naar Kampen verhuisd, had de omwenteling van 1795 op zijn lot eenen aanmerkelijken invloed. De man, die zoozeer tegen de toen afgeschafte heerlijke regten geijverd had, kon niet lang buiten bediening blijven. Reeds tot het stadsbestuur zijner woonplaats geroepen, zag hij zich weldra, namens de provincie Overijssel, tot de eerste Nationale Vergadering afgevaardigd. Daar was hij een tijd lang, ook als voorzitter der vergadering, op zijne plaats, en toonde hij, dat standvastigheid

[p. 31]

in het verdedigen der beginselen van regtvaardigheid met gematigdheid konden gepaard gaan. Zijn roem als welsprekend, kundig, ijverig en onvermoeid volksvertegenwoordiger was zoo groot, dat hem, bij het bijeenroepen der Tweede Nationale Vergadering de eer te beurt viel van, door niet minder dan veertien kiesgenootschappen, zich de waardigheid van volksvertegenwoordiger te zien opgedragen. Hoedanig hij zich van dien last kweet heeft de geschiedenis van dien woeligen tijd vermeld. Zij leert ons hem kennen als den moedigen, den welsprekenden bestrijder van de al te snellen vooruitgang, en als den vijand van scheuring en vervolging; want terwijl wij hem dan eens de regten der Joden met kracht van redenen hooren verdedigen, bewonderen wij hem bij eene andere gelegenheid, waar hij in eene voortreffelijke redevoering de bepaling bestreed, naar luid van welke eene staatkundige geloofsbelijdenis door alle ambtenaren moest worden afgelegd, en hij zoowel het wederregtelijke, als het schadelijke van die gewetensdwang betoogde, willende dat de verkiesbaarheid tot ambten niet van gevoelens, maar van gedragingen zoude afhangen. En toen een der vurigste unitarissen hierop, in drift ontstoken, verlangde dat de vergadering zorg moest dragen, dat zij bij de natie niet werd miskend, en zij alzoo Kantelaar's rede openlijk mogt afkeuren en wraken, antwoordde deze: ‘Ik sta er alleen voor, burger! bij de geheele natie.’

De ondankbaarheid, waaraan meermalen groote mannen in gemeenebestgezinde staten ten prooi staan, moest ook Kantelaar in ruime mate ondervinden. Altijd behoord hebbende tot de gematigde partij, eigen eer en voordeel verzakende, waar die van het vaderland moesten behartigd worden, werd hij, bij de omwenteling van den 22sten Januarij 1798, met vele anderen gevat en gevangen gehouden, tot de omwending van zaken op den 12den Junij daaraanvolgende. Alstoen ontslagen, werden hem vele, even vereerende als voordeelige ambten opgedragen; doch zich eens voorgenomen hebbende tot het ambteloos leven terug te keeren, bleef hij volstandig weigeren en niets was in staat hem van dat besluit af te brengen. Daar intusschen de behoeften van zijn vermeerderd huisgezin waren toegenomen, besloot hij op de eene of andere wijze hierin te voorzien en rigtte hij ten dien einde te 's Gravenhage een bankiers-kantoor op, waarin hij, gedurende twaalf jaren, werkzaam was, doch dat hij sluiten moest, toen eene beroerte en daaruit ontstane zwakheden hem van alle werkzaamheden moest doen afzien. Hij leefde vervolgens nog eenige jaren, te midden der zijnen, in zijne geboorteplaats in stille afzondering, geacht, zoo om zijne veelzijdige talenten als om zijn beminnelijk karakter, totdat hij op zijn buitenverblijf Landwijk, niet verre van Zwolle gelegen, den 7den Julij 1821 ontsliep. Hij was twee malen gehuwd, eerst in 1783

[p. 32]

met Johanna du Sart, die reeds in 1790 overleed, daarna met Anna Gesina Reisig. Bij de eerste vrouw verwekte hij een kind en bij de tweede twee dochters. Zijne afbeelding ziet het licht.

In de school der klassieke oudheid gevormd, muntte Kantelaar als wijsgeer, staatsman, welsprekend redenaar, als lofredenaar in het bijzonder, als dichter, uitlegkundige en bijbelverklaarder en als verdienstelijk letterkundige uit. Maar de man, die Schultens letterroem zoo welsprekend handhaafde mist nog altijd een hem waardig lofredenaar. Wij kunnen hem hier als zoodanig niet naar waarde schetsen. En in de hoop dat een onzer geleerde maatschappijen, die zich haastten om Kantelaar haar lidmaatschap aan te bieden, nog eenmaal den wenk zal geven tot het zamenstellen van een hem passend gedenkteeken, eindigen wij dit artikel met de opgave van hetgeen door hem in druk is uitgegeven.

De invloed der ware verlichting op het lot der Vrouwen, en het huwelijksgeluk.

Deze redevoering, door Kantelaar in 1793 als voorzitter van de maatschappij tot Nut van 't Algemeen gehouden, is in het derde deel van de Redevoeringen en Aanspraken, door genoemde maatschappij uitgegeven, te vinden, (Amst. 1793. 8^o.)

(Met R. Feith) Bijdragen tot bevordering der Schoone Kunsten en Wetenschappen, Amst. 1793-1796. 8^o. 3 deelen.

Lofreden op H.A. Schultens, openlijk uitgesproken te Leyden, Amst. 1794. 8^o.

(Met R. Feith) Ode aan R.J. Schimmelpenninck, in Mei 1805. Amst. 1805. 8^o.

(Met M. Siegenbeek) Euterpe, een Tijdschrift ter bevordering van fraaije Kunsten en Wetenschappen, Amst. 1810. 8^o. 2 stukk.

Verhandeling over het herdersdicht, 's Hage 1813. 8^o. In 1791 met goud bekroond door het Leidsche taal- en dichtgenootschap: Kunst wordt door arbeid verkregen, doch eerst in 1813 door de Hollandsche maatschappij van fraaije letteren, kunsten en wetenschappen, in het 2de deel harer werken uitgegeven.

In 1789 ging de Nederlandsche Bibliotheek van Petrus Hofstede, onder den naam van Vaderlandsche Bibliotheek, aan het bestuur van Kantelaar over, doch reeds in 1790 deed hij als zoodanig vrijwillig afstand, met een berigt aan het publiek, opgenomen in den Algemeene Konst- en Letterbode (1790, 4de deel bl. 144), waarin hij tevens verklaart de schrijver te zijn van de recensien van de Biddagsreden en van de Apologie tegen de Schrijvers der Vaderlandsche Bibliotheek, uitgegeven door P. Hofstede. 's Mans vrije, milde en tot verdraagzaamheid opwekkende denkwijze is bovenal te ontdek-

[p. 33]

ken in het door hem ook daarin geleverde betoog, getiteld: Onkunde eene bron van onverdraagzaamheid, terwijl hij zich door zijne hermeneutische lessen, mede in de Vaderlandsche Bibliotheek gegeven, als uitlegkundige en bijbelverklaarder kennen deed.

Van Kantelaar bezitten wij eene vertaling van F. van den Trenck, Bijdragen tot deszelfs levensgeschiedenis, uit het Hoogduitsch, Amst. 1794. 8^o. 4 deelen, en eene overzetting van den Latijnschen Lijkzang van H. de Bosch, op het afsterven van Nieuwlands gade.

Zie Vaderl. Hist. ten vervolge op Wagenaar, D. XIII. bl. 80-86, D. XXXV. bl. 99, 141, 345, 348, D. XXXVIII. bl. 177, 192, D. XXXIX. bl. 93; Alg. Konst- en Letterb. D. IV. bl. 144, D. VII bl. 2; Nieuwe Alg. Konst- en Letterb. D. I. bl. 195, 1821. D. II. bl. 33, 65-72; van der Aa, Geschied. van den Oorl. D. V. bl. 417, 418, 419, D. VI. bl. 137-444, 452, 453; Siegenbeek, in de Handel. van de Maatsch. der Ned. Letterk. te Leid., 1822, bl. 2; van Kampen, Geschied. der lett. en wetensch. in Nederl. D. II. bl. 503, 504, 505, 506, 549, D. III. bl. 217, 218, 232; Witsen Geysbeek, Woordenb. van Ned. Dicht; Ypey en Dermout, Geschied. der Ned. Herv. Kerk. D. III. bl. 664-671, Aant. 282; Siegenboek, Geschied. der Ned. Letterk. bl. 281, 305, 314, 339, Collot d'Escury, Holl. Roem. D. IV. St. I. bl. 92, St. II. bl. 339, 456, 457, 459, 463; Boekz. der gel. wereld, 1850, b. bl. 185-198; Muller, Catal. van Portrett., Vreede, Bijdr. tot de Geschied. der omwenteling van 1795-1798, bl. 16, 21, 70; Glasius, Godgel. Nederl.; verschillende boeken-catalogi.