Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 9

[Cornellus Jansenius]

JANSENIUS (Cornellus), bisschop van Yperen, werd te Acquoi bij Leerdam, op den 28^sten October 1585, geboren. Zijn vader, een timmerman, was Jan Ottes of Ottje en zijne moeder Lijntje Gijsberts genaamd. Niet onbemiddeld zijnde en tot de Roomsche kerk behoorende, wenschten dezen hunnen zoon eene wetenschappelijke opleiding te geven, zonden hem daarom naar Utrecht tot het aanleeren der talen en in 1602 naar Leuven, om zich aan de hoogeschool verder te oefenen. Hij verwierf zich daar niet alleen den graad van meester der vrije kunsten, maar legde zich ook met zooveel ijver en inspanning op de godgeleerdheid toe, dat zijne ge-

[p. 101]

zondheid er onder leed, en er zich beginselen van tering bij hem openbaarden. In de hoop dat luchtsverandering hem nuttig zou zijn, vertrok hij op raad van zijnen geneesheer naar Parijs, en verkreeg daar, bij eene aanzienlijke familie, den post van leermeester. Na als zoodanig eenigen tijd werkzaam te zijn geweest, vertrok hij naar Bayonne, zette daar zijne studien voort, en werd door den bisschop aan het hoofd van een collegie geplaatst. Na alzoo vijf of zes jaren te Bayonne gesleten te hebben, keerde hij naar Leuven weder, en zag zich eerlang tot overste van het collegie van St. Pulcheria aangesteld. Hij bedankte evenwel spoedig voor dezen post, gelijk ook voor het hem aangeboden hoogleeraarsambt in de wijshegeerte, omdat hij zich door beiden in zijne verdere studien belemmerd zag.

In 1617 tot doctor in de godgeleerdheid verheven, droeg men hem weldra het professoraat in die wetenschap op, en hij verwierf zich door zijn voortreffelijk onderwijs zoo veel roem en zoo groote achting, dat hij, namens de academische senaat, tweemalen naar Spanje werd afgezonden, om aldaar de belangen der hoogeschool voor te staan, die de Jezuiten van hare leerstoelen wenschte te weren Zoozeer voldaan was de koning van Spanje over zijne verrigtingen, dat hij hem in 1630 tot koninklijk hoogleeraar in de gewijde schriften te Leuven benoemde, en hem vijf jaren daarna tot bisschop van Yperen verkoos. Op zijnen geboortedag, in 1635, werd hij door den aartsbisschop van Mechelen als zoodanig gewijd. Hij had zijne bevordering tot die hooge waardigheid voornamelijk ook te danken aan zijn Mars Gallicus, een door hem geschreven werk tegen den koning van Frankrijk, waarin hij dezen vorst beschuldigde en veroordeelde wegens het verleenen van bijstand aan de Protestanten in Duitschland en de Nederlanden. Met ijver nam Jansenius zijne pligten waar, totdat hij den 6^den Mei 1638 te Yperen aan de pest overleed. Hij werd aldaar in de hoofdkerk begraven en zijne grafstede met een Latijnsch lofschrift voorzien. Zijne afbeelding ziet het licht. Zijne zinspreuk was: In veritate et charitate. (In waarheid en in liefde), en het staat tot zijnen lof aangeteekend, dat hij in het behartigen van die spreuk zijn hoogste streven gezocht had.

Jansenius schreef de volgende werken:

Oratio de interiori hominis reformatione, habita anno 1627, in monasterio Affligemiensi, Lovan. 1627.

Alexipharmacum pro civibus Silvaeducensibus, adversus Ministrorum suorum fascinum. Lovan. 1630. 4^o. In het Hollandsch vertaald, 's Hertogenb. en te Brussel, 1630. 4^o.

Spongia Notarum, quibus Alexipharmacum aspersit Gisbertus Voetius, Lovan. 1631. 8^o. ibid. 1641. 12^o.

Deze beide werken waren het gevolg van eene uitdaging der

[p. 102]

Hervormde predikanten van 's Hertogenbosch, aan de Roomschgezinden in 1630, om met hen in tegenwoordigheid der regering, over de waarheid en den ouderdom der Roomsche kerkleer, te redetwisten, waarvan echter niets kwam en waarom Jansenius goed vond het eerste werk in het licht te zenden, dat hij, nadat het door Voetius beantwoord was, door zijne Spongia Notarum deed volgen.

Alexandri Patricii, Amachani, Theologi, Mars Gallicus, seu de justitia armorum et foederum Regis Galliae libri duo, Lov. 1635.

Tetrateuchus, sive commentarius in quator Evangelia, Lovan. 1639. 4^o. Bruxel. 1737. 4^o.

Pentateuchus sive commentarius in quinque libros Moysis, Lov. 1641. 4^o.

Analecta in Proverbia, Ecclesiasten, Sapientiam, Habacuc et Sophoniam, Lov. 1644, 1685, 1705, 4^o.

Behalve deze werken bestaan er van zijne hand twee verhandelingen, de eene de vi obligandi conscientias quam habent edicta regia super re monetaria (1633) en de andere de juramento, guod publica auctoritate magistratui designato imponi solet (1626), benevens eene Epistola Corn. Jansenii ad Joannem du Verger de Hauranne, Abbatem S. Sigiranni, welke in diens werken is opgenomen.

Een groot gedeelte van zijn leven besteedde Jansenius aan de zamenstelling van een werk, dat eerst na zijnen dood het licht zag. Wij bedoelen zijnen Augustinus, die in 1640, in folio, werd uitgegeven. In dit boek, hetwelk de Jezuiten zelven, tegen welke het inzonderheid gerigt was, erkenden voor het werk van een geleerd en godvruchtig man, wordt de leer van den kerkvader Augustinus, wegens 's menschelijke verdorvenheid, alsmede wegens de natuur en kracht der Goddelijke genade, welke alleen in staat is om dit gebrek te genezen, ontvouwd, en meest met de eigene woorden van Augustinus zelven voorgedragen. Ofschoon de Leuvensche hoogeschool ten tijde van Jansenius, eene aanhangster was van de innige, gemoedelijke, Augustiniaansche wijze van het Christendom op te vatten, en Jansenius zich zelf reeds een verklaard tegenstander der Jezuiten had betoond, was hij echter een te getrouw aanhanger van Rome, om zijnen arbeid zonder pausselijke toestemming het licht te doen zien. Op zijn sterfbed had hij dan ook maatregelen genomen om hiertegen te voorzien, doch de uitvoerders van zijnen uitersten wil dachten er anders over, en zoo kwam zijn boek reeds in 1640 in het licht en werd, ofschoon kerkelijk en wereldlijk goedgekeurd, in het volgende jaar door de Congregatie van het Heilig Officie veroordeeld.

Het is onze taak niet verder over deze zaak uit te wijden. Genoeg zij hier de vermelding, dat Jansenius, zonder het te willen, er een strijd mede in het leven riep, die eene groote

[p. 103]

scheuring der Roomsche kerk en het ontstaan der Jansenisten ten gevolge had.

Op last van paus Alexander VII werd het lofvermeldende grafschrift op de graftombe van Jansenius weggenomen en door een ander vervangen, hetwelk evenwel later, in den nacht van den 23sten op den 24sten April 1673 op last van de koningin-regentes Maria vernietigd geworden is, zoodat er alleen de cijfers van zijn sterfjaar (1638) op overbleven.

Zie Foppens, Bibl. Belg. p. 204-209 met portr.; Hoogstraten, Woordenb.; Luiscius, Woordenb, Levensb. van verm. mann en vrouwen. D. III. bl. 190-197; Tegenw. staat der Nederl. D. I. bl. 53-55; Ypey, Kerk. Geschied. van de 18de eeuw. D. XII. bl. 334-340; van Kampen, Geschied. der Nederl. letterk. en wetensch. D. I. bl. 303, 304, D. II. bl. 21, 22; Glasius, Geschied. der Christ. Kerk in Nederl. D. II. bl. 58-64; Kist en Royaards, Ned. Arch. voor Kerk. Geschied. D. II. bl. 134-140, D. III, bl. 483-487; Glasius, Godgel. Nederl, en de aldaar aangehaalde schrijvers; Muller, Bibl. van Pamflett. bl. 208