Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 9

[Gysbert Jacobsz]

JACOBSZ (Gysbert), ook wel Gysbert Japiks genoemd, was afkomstig uit het eertijds rijke en magtige geslacht der Holkama's. Zijn vader was, ofschoon van ambacht schrijnwerker, bekleed met voorname eereposten, zoo als die van gezworen gemeensman en burgemeester van Bolsward. Zijne moeder heette Ancke Willems. Hij was waarschijnlijk het eerste kind zijner ouders, en kwam in 1603 ter wereld. Omtrent zijne opvoeding is niets bekend. Hoogstwaarschijnlijk doorliep hij de Latijnsche scholen in zijne geboorteplaats onder den toenmaligen rector Henricus Antonides, en zeer aannemelijk is de veronderstelling, dat de lust ter beoefening van de Friesche taal in hem als jongeling is opgewekt, door den toenmaligen geheimschrijver van Bolsward Sibren Tjeerds Siccama, die zulk een grondig kenner zijner moedertaal was, dat in zijne verklaring der oudste Friesche wetten het eerste licht omtrent de Friesche taalkennis opging. Zeker is het, dat Jacobsz tot op het jaar 1624 in het ouderlijke huis verbleef, doch na dien tijd tot 1637 ligt zijn leven geheel in het duister. In laatstgenoemd jaar werd hij tot onderwijzer der Nederduitsche school en tot voorzanger der Hervormde gemeente te Bolsward aangesteld. Hij was toen reeds gehuwd met Sijke Salves, die hem zes kinderen schonk, welke allen vóór hunne ouders ten grave daalden.

Verdere levensbijzonderheden zijn er van Frieslands grooten dichter niet bekend. Hij overleed aan de pest in den loop van September 1666; zijne vrouw had hij reeds kort te voren aan dezelfde ziekte verloren. Hij werd in de groote kerk te Bolsward begraven. Zijne afbeelding ziet het licht. Zijne zinspreuk was: Sljuecht in rjuecht. (Slecht en regt).

Indien wij Gysbert Jacobsz Frieslands groote dichter of hem de Friesche Vondel of Cats noemen, dan hebben wij niet te veel van zijne verdiensten gezegd, maar dan zijn wij ook ontslagen om alhier breeder in zijnen lof uit te wijden. Doch terwijl wij den weetgierigen lezer verwijzen naar de redevoering over Jacobsz, door Ds. Halbertsma gehouden bij de ontblooting van het hem gewijd gedenkstuk, willen wij hier nogtans overnemen wat de heer Eekhoff van hem getuigt, dus luidende:

‘Gysbert Jacobsz, na eerst in het Nederduitsch zwakke proeven, nog in den trant van Spieghel, te hebben gegeven, verhief zich in het Friesch tot eene hoogte, welke hem tot een voorwerp der bewondering zijner nakomelingen heeft gemaakt. In hem toch zien wij scheppend vernuft en kieschen

[p. 64]

smaak vereenigd met eene groote mate van gezond verstand, dat zijne dichterlijke verrukking leidde en ten teugel diende. In elk zijner meesterstukken schittert zijn talent en verlicht oordeel, als hij met bevallige losheid tafereelen uit het Friesche volksleven schildert, en, altoos wisselende naar den eisch des onderwerps, tusschen allerlei onderwerpen heerlijke lessen van levenswijsheid strooit; terwijl hij in alles een meesterschap over de taal betoont, zoo als nog niemand hare kracht en schoonheid had aan den dag gebragt. Dáárom vereeren de Friezen hunnen Gysbert, als hun dichter bij uitnemendheid.’

Dat bewees hij te zijn door zijne gedichten, welke eerst na zijn dood werden uitgegeven onder den titel van:

Friesche Rymlerye; yn trye delen forschaet: d' eerste binne Ljeafd in Bortlycke Mingel-deuntjes: 't oorde sinte Gemiene aef Huwzmanne Petear, in ore Katerye: 't efterste iz Hymmelsch Harp-luwd; dat is to sizzen, ytlijcke fen Davids Psalmen, Bolsw. 1668. 4^o.

Dit is de eerste, de beste en zeldzaamste uitgave van zijne gedichten. Van dezelve verscheen eene tweede te Leeuwarden in 1681. 4^o. door Simon Abbes Gabbema bezorgd. De zoogenaamde Franeker druk van 1684 is dezelfde uitgave als de Leeuwarder, waarvoor men slechts een anderen titel heeft gevoegd. De derde druk, door E. Epkema bezorgd, verscheen te Leeuwarden 1821. 4^o. met een Woordenbock, door dezen op de gedichten en verdere geschriften van Gysbert Jacobsz zamengesteld.

Voorts zagen nog het licht:

Eenige Gedichten van Gysbert Japiks, met korte aanteekeningen van P. Leendertz Wz., Sneek 1853. 8^o.

Frysee Rymlerye, yn de spelling fen Dr. J.H. Halbertsma oerbrocht fen Waling Dykstra, Fran. 1853. kl. 4^o.

De verdiensten van Gysbert Jacobsz werden reeds bij diens leven erkend door zijne veelvuldige letterkundige vrienden, waaronder een Gabbema en een Franciscus Junius, welke laatste het onderwijs in het Friesch van hem genoten heeft. Maar waardiger eerbetooning nog viel hem te beurt, toen op den 7^den Julij 1823 met groote plegtigheid in de Hervormde kerk te Bolsward het gedenkteeken werd ontbloot, dat door zijne vereerders te Bolsward werd opgerigt. Dat gedenkteeken vertoont een kolossaal borstbeeld van den dichter, uit Statuari-Carrarisch marmer, met het onderschrift: Gysbert Japiks, vervaardigd naar het oorspronkelijk portret, hetwelk de hoogleeraar Rinse Koopmans, tot gemeld oogmerk, goedgunstig had laten dienen.

Het borstbeeld, besloten in eene ronde nis, rust op een voetstuk van hetzelfde marmer en dit weder op een pedestal van fijnen granietsteen, waarop de volgende inscriptie: Loytser! Nim it for leaf: it iz sljuecht in rjuecht as dy fen

[p. 65]

Boalsert, en daaronder het jaar der oprigting 1823. Deze geheele partij staat in een tempelboog, basreliefsgewijze aangebragt, bestaande in een fronton met zijne twee pilasters en kapitelen, voorzien van het noodige lofwerk. Alles is wijders omgeven en afgesloten door een ijzeren hek van elf tot twaalf voeten lengte. Het borstbeeld is van de beitelkunst, en het overige van de vinding en ordonnantie van den vermaarden kunstenaar Paul Joseph Gabriel.

Zie Pars, Naamrol, bl. 350, 351, Sjoerds, Beschrijv. van oud en nieuw Friesl. D. I. bl. 445; van Kampen, Geschied. der Ned. letter. en wetensch. D. I. bl. 431-434 en de aldaar aangehaalde geschriften van de Heeren Wassenbergh, Koopmans en Ypey; Algem. Konst- en Letterb. 1813. D. II. bl. 138, 140, 154, 280, 292, alwaar de heer A. ten Broecke Hoekstra eene proeve ter inteekening op eene (niet verschenen) uitgave van Gysbert Japix Friesche Rymlery geeft; Algem. Konst- eu Letterb. 1823. D. II. bl. 1, 50, 227, 229; Siegenbeek, Geschied. der Ned. Letterk. bl. 150, 151; Nieuwenhuis, Woordenb. van kunst. en wetensch. op Jacobsz; Halbertsma, Hulde aan Gysbert Japiks bewezen in de Sint Martini kerk te Bolsward, op den 7 Julij 1823 (Bolsw. 1824-1827, 2 deelen) met portret; Collot d'Escury, Holl. Roem. D. IV. St. II. bl. 167-170, 420; Woordenb. der Zamenlev op Jacobs; Eekhoff, Beknopte Geschied. van Friesl. bl. 403; Muller, Cat. van Portrett. bl. 131; van Leeuwen, Cat. der Provinc. Bibl. van Friesl. bl. 255, 256.