Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 8. Eerste stuk

[Pontus Heuter]

HEUTER (Pontus), Huiterus of Huyter, natuurlijke zoon van den bovengemelden, werd den 23 Augustus 1535 te Delft geboren, aldaar en vervolgens te Leyden onderwezen, en was in de laatste stad den 29 September 1549, bij de inhuldiging van Philippus II als graaf van Holland en Zeeland. Ook hij hief de handen hemelwaarts en legde den eed van getrouwheid af, dien hij, volgens

[p. 756]

zijn eigene getuigenis, nimmer heeft geschonden. In het volgende jaar werd hij naar Mechelen gezonden, om er, onder Frans Pauli, een geleerd en vroom priester, zijne studiën te vervolgen. Den 26 Augustus 1555 bevond hij zich te Brussel, en hoorde de toespraak van Karel V, toen deze de Nederlanden aan zijn zoon Philips afstond. In 1560 reisde hij door Frankrijk, vertoefde eenigen tijd te Parijs, omhelsde, na zijne terugkomst in Holland, den kerkelijken staat en werd kanunnik te Gorkum. Toen zich in 1572 de Geuzen van deze stad hadden meester gemaakt, werd ook hij gevangen genomen, naar den Briel gevoerd en in den kerker geworpen. Hij werd ter dood veroordeeld, doch kreeg, na tot de Protestantsche kerk te zijn overgegaan, lijfsgenade. Welhaast keerde hij tot de Roomsche kerk terug en wijdde zich sedert dien tijd aan de beoefening der geschiedenis van Bourgondie en de Nederlanden. Met dit oogmerk begaf hij zich naar Fransche Comté, en bleef eenigen tijd te Dole, waar hij tegen het einde van 1582 kennis maakte met den raadsheer Claude Masii de Morteau en diens bloedverwant Pierre Saulget, een uitstekend beoefenaar der geschiedenis. Vele aanzienlijke en geleerde mannen ondersteunden hem bij zijne geleerde onderzoekingen, door hunne mededeelingen en voorlichtingen, zoo als Willem de Pamele, Cristophel d' Assonleville, Willem Criep, kanselier van Gelderland, Regner van der Duijn, raadsheer te Spiers, Nicolaas Oudart, Otto Harts, Hendrik Uwens, Lucas van Opmeer, Jan Boot, Flaminius Garnier, Philippus Numan, Jan Gevaerts, Adriaan de Latser en Antonie Roose van Kortrijk, geleerd oudheid- en geslachtkundige, in 1681 gestorven. Heuterus werd in 1585 kanunnik bij de cathedrale kerk te Deventer, welke stad toen in de magt der Staten was en den 31 Januarij 1587 onder het gezag van den koning van Spanje wederkeerde. Nadat prins Maurits, den 11 Junij, 1592 Deventer had hernomen, vertrok Heuterus naar Brussel, waar hij pastoor van het St. Jans gasthuis werd; vervolgens werd bij pastoor en kannunnik onzer L.V. kerk te St. Truijen in het land van Luik. Eenigen tijd daarna of later werd hij proost van Arnhem, voor hem slechts een titel. Na 28 jaren in ballingschap geleefd te hebben, stierf hij den 6 Augustus 1602 te St. Truijen, in den ouderdom van 67 jaren.

Nicolaas Ondart, officiaal van Mechelen, vervaardigde zijn grafschrift, dat men bij Paquot vindt. Zijn portret vindt men vóór eenige zijner werken, in 4^o.

[p. 757]

Heuterus was zeker een der uitstekendste geschiedschrijvers van zijn tijd, die als oog- en oorgetuige veel merkwaardigs kon mededeelen en die tevens door zijne geleerde en maatschappelijke betrekkingen den toegang tot belangrijke verzamelingen had.

Zij, die echter in later tijd de geschiedenis behandelden, hebben hem van vele en groote onnaauwkeurigheden overtuigd. Hij is ook niet van eenzijdigheid vrij te pleiten en veroorlooft zich niet zelden harde uitdrukkingen tegen andersdenkenden. In zijne genealogische berigten zijn menigvuldige misslagen, zelfs verdenkt men hem te dien opzigte van kwade trouw.

Hij schreef:

Nederduytsche Orthographie, Antw. Christ. Plantijn, 1581 8^o.

Rerum Burgundicarum libri sex, in quibus describuntur res gestae Regum, Ducum, Comitumque utriusque Burgundiae; ac inprimis Philippi andacis, Joannis intrepidi, Philippi boni, imperii Belgici conditoris, Caroli pugnacis, qui e Valesiâ Regum familiâ apud Burgundos imperarunt, Quorum postremus liber, qui est sextus, continet Genealogias familiarum, eorum maxime principum de quibus in universo opere fit mentio; docens quoque rationem stemmatum per avita insignia disponendorum, Antv. Christ. Plantinus, 1563 fol., Hagae-Comit. Theod. Maire, 1639 8^o., aan Philippus II opgedragen, die er echter den schrijver weinig dank voor weet. Bij het te zamen stellen van dit werk had hij het voorregt uit een aantal handschriften, die kort daarna verloren gingen, te mogen putten. Men houdt het voor een der beste zijner schriften en schat het, zoo om de getrouwheid als om den goeden en gemakkelijken stijl, zeer hoog. Paquot. te Water en Meerman laken echter in dit werk, dat het alleen de eigenlijk gezegde gebeurtenissen, als oorlogen en oproeren, bevat, en niets omtrent den staat der beschaving, zeden, regeringswijze of den bloei der kunsten mededeelt. Het verspreidt echter, in weerwil zijner misslagen, veel licht over de genealogie van het Bourgondische huis.

Rerum Belgicarum libri quindecim, quibus describuntur pace belloque gesta a Principibus Austriacis in Belgio, nempe Maximliano primo Caesare, Philippo secundo, Hispaniarum Rege. Continentur hoc opere ea potissimum quae hactenus ab aliis sunt omissa, ut obiter tantum narrata. Praemissus est operi libellus singularis de vetustate et nobilitate familiae Habsburgicae ac Austriacae, Antv. Mart. Nutius, 1598. 4^o.

Deze geschiedenis, welke van 1477-1565 loopt, is opgedragen aan den aartshertog Albertus, die er den

[p. 758]

schrijver voor beloonde. Ook dit werk is uit zeer goede, meest onuitgegevene bronnen opgesteld. Onder anderen heeft hij er, doch zonder den naam des schrijvers te vermelden, er een groot gedeelte der Kronyk van Sicco Beningha in overgenomen, waarover hij, en te regt, strengelijk door Ubbo Emmius is berispt.

Deze meldt dat Heuterus een slecht afschrift dezer kronyk moet gehad hebben, daar hij de namen van personen en plaatsen zoo gebrekkig opgeeft, dat geboren Friesen en Groningers soms niet weten welke hij bedoelt, terwijl hij hem hier en daar niet goed verstaan heeft en, zoodra hij hem verlaat, omtrent de Friesche en Groningsche zaken als in het duister ronddoolt.

Ook Paquot en van Mieris oordeelen er niet gunstig over. ‘J'y ai remarqué (schrijft de eerste) des anachronismes, des fautes de géographie et d'autres inexactitudes.’

Met dat al moet men erkennen, dat de schrijver mededeelt, wat door anderen voorbijgegaan of los behandeld is. In waarde staat het echter verre beneden de overigen.

In dit werk (L. IV. C. VIII p. 114) beweerde de schrijver dat de Hollanders en Zeeuwen in 1492 in de zeevaart verre achter Brugge en Sluis stonden, geen denkbeeld van de haringvisscherij hadden, en buiten Engeland en Schotland, alleen de Friesche en Saksische kusten bevoeren.

Dit gevoelen is door Pontanus in een brief aan Boxhorn, in diens Theatrum Hollandiae, kortelijk weêrsproken. Later gaf Boxhorn er eene meer volledige wederlegging van, onder den titel:

Aplogia pro navigationibus Hollandorum, adversus Pontum Heuterum, qua praecedentium seculorum Navigationes earumque jura et constituta, ex tabulis praesertim publicis, asseruntur. L.B. 1633. 24^o. (Achter het Mare liberum van Grotius).

De Veterum ac sui saeculi Belgio, libri duo, Antv. Joan Keerbergius, 1600. 4^o.

Nopens dit werk schrijft Paquot:

‘Ce n'est pas une description de la Belgique ancienne et moderne, comme le titre l'insinue: c'est un Traité fort sec, ou l'Auteur tâche de fixer la situation, et les limites des colonies établies dans ces contrées sous les Romains et de les comparer avec les divisions modernes. Il y a bien du hasard dans ce qu'il avance.’

Declaratio valoris Monetae aereae, argenteae, et aureae quae olim apud Hebraeos, Graeeos, et Latinos, praecipue usi sunt; ejusdemque, quantum fieri potuit, cum nostri saeculi, anni a nato Christi M. DC monetâ Analogica comparatio. Item Tractatus de mensuris Longitudinum, quibus

[p. 759]

olim Graeci, Romani, Hebraei, ac Peregrini in faciendis itineribus praecipue usi sunt, Historiarum lectoribus scitu perquam necessarium.

Deze verhandeling, hoofdzakelijk uit de werken van Budaeus en George Agricola, getrokken, vindt men achter het bovengemelde p. 177-214.

Veterum aliquot Germanorum utriusque sexûs hominum, propriorum nominum restitutiones, ac significationes ex Etymis eorum desumptae, Ibid. p. 215-235.

De liberâ hominis nativitate, seu de Liberis naturalibus, Ibid. p. 243-299; ook achter

Gabrielis Palaeoti tractatus de Nothis spuriisque filiis, Hagae-Comit. 1655. 12^o.

Alle deze werken, uitgenomen het eerste, zijn gezamenlijk verschenen in 1643 onder den titel van:

Ponti Heuteri Opera historica omnia: Burgundica, Austriaca, Belgica, Insertus est ejusdem de vetustate et nobilitate familiae Habsburg. et Austr. lib. sing. Accessereque de Veterum ac sui Saeculi Belgio Libri II aliaque. Nunc primum simul edita Lovanii ex officina Justi Coppenii 1643, fol. Ibid 1649, fol. Ibid 1651, fol.

In de tweede en derde uitgaaf vindt men ook een vervolg op de Res Belgicae, getiteld: Historia secessionis Belgicae, welligt vroeger afzonderlijk uitgegeven. Het loopt van 1560-1569. Heuterus maakte nog voor de de pers gereed: Libellus de officio Legati castrensis en eene bijzondere beschrijving der Nederlanden, van het hertogdom Bourgondie en Fransche-comté, waarvoor Pierre Saulget hem bronnen had gegeven.

Zie Estii, Hist. Martyr. Gorcom., L. I. C. 21, L. III. C. 24, L. IV. C. 17; Petr. Opmeerus, de Martyrib. Holl. Dec., T. I. lib. 3; Sweertii Ath. Bat., p. 649, 650; Val. Andreas, Bibl. Belg., p. 781, 782; Sweertii Neerol., p. 649, 650; Foppens, Bibl. Belg., P. II. p. 1047, 1049; Beschrijv. der stad Delft (1729) p. 706, 707; Paquot, Mém. pour servir à l'Hist. Litt. des Pays-Bas, T. I. p. 558; Saxii Onom., P. III. p. 542; Hoogstraten, Kok, Nieuwenhuis, Biogr. Univ.; Ubbo Emmius in Epist. de Ponto Heutero et Hermanno Hamelmanno. praefix Edit. Op. Emmii Elzev., 1616, fol.; Bor, Ned. Hist., B. VII. bl. 506 (24); Pars. Ind. Bat., p. 55; Hoynck van Papendrecht, Analect., T III. P. I. p. 112, P. II. p. 278; te Water, Verb. der Edel., D. IV, bl. 369; Meerman, Orig. Typogr., T. I. p, 43; de Nelis, Prodrom., p. 14 seqq., Zographos (Fr. van Mieris) over het schrijven der historien, bl. 225 volgg.; Scheltema, Mengelw., D. II. St. II. bl. 28; Dodt van Flensburg in Konst- en Letterb. 1833, Nr. 46, de Wind, Bibl. van Gesch., bl. 192, 437, 447, 549; Siegenbeek, Gesch. der Nederl. Lett.; van Kampen, Gesch. der Ned. Lett. en Wetensch., D. I. bl. 223; Dewez, Hist. Gén. de la Belgique, T. I. Préf. p. XVI., T. VII. p. XXVI.; Cat. van Voorst, T. II. p. 31; Cat. Visser, p. 11; Cat. v. Hullthem, (Index); Muller, Cat. van Portr.