Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 8. Eerste stuk

[Mr. Hendrik Dirksz.]

HENDRIK DIRKSZ. (Mr.), een man van groot aanzien te Amsterdam, in en om het midden der XVIde eeuw. In het jaar 1525 werd hij verkozen tot lid van den raad, zat vervolgens in 1526, 1528, 1531, 1533, 1535 en 1537 in schepens bank en bekleedde tusschen 1539 en 1564 veertienmaal de burgemeesterlijke waardigheid. Ondanks dit aanzien staan van hem eenige bijzonderheden aangeteekend,

[p. 567]

welke zijnen naam een onuitwischbaren vlek hebben aangewreven. In het jaar 1545 heerschte hier te lande eene groote duurte van het koorn. In 't vermoeden dat de kleine voorraad hiervan de oorzaak was en met het voornemen om den uitvoer te verbieden, zond de landvoogdes iemand van harentwege naar Amsterdam, om op te nemen hoeveel er nog voorhanden was. Toen wist burgemeester Hendrik Dirksz. te bewerken dat de koornhandelaars twee lasten voor één opgaven, waardoor de uitvoer open bleef, tot voordeel van eenige kooplieden, doch tot drukkenden last voor de schamele gemeente. Eenigen tijd daarna (1533) werd hem ten laste gelegd, dat hij, bij het vorderen van den tienden penning van Holland, van de waarde der huizen en vaste goederen, van de f 13,000, welke Amsterdam daartoe moest opbrengen, meer dan f 4000 had achtergehouden. Doch 't geen zijn naam vooral een kladde heeft aangewreven, was zijn gedrag omtrent den schout Willem Dirkzoon Bardes, 't welk zich in dezer voege heeft toegedragen:

Het schoutambt der stad in 1542 opengevallen zijnde, was het, op aanbeveling van burgemeester Hendrik Dirkszoon, aan den gemelden Bardes, een man van goede zeden, doch onder verdenking van tot het Lutherdom over te hellen, opgedragen. Maar hieraan bekreunde zich de burgemeester niet, zeggende ‘dat men hem altoos kon afzetten, indien hij niet naar de hand wilde gaan,’ dat is, naar de pijpen der burgemeesters dansen.

Nogtans hadden deze, gedurende de acht eerste jaren zijner bediening geen reden tot klagen. Alleenlijk wil men, dat, hoewel hij in 't algemeen de hand hield aan de uitvoering der plakaten, nogtans, wanneer er een scherpe huiszoeking naar onroomschen op handen was, ze plagt te waarschuwen, door de volgende woorden, die hij zorg droeg van oor tot oor te doen vloeijen door de stad: ‘Jozef nam de moeder en het kind, en is daar mede in Egypte gevlugt,’ alsmede dat hij, na het overdrijven der wolk, dit tot een leuze stelde: ‘zij zijn dood, die 't kind naar 't leven stonden.’ Onder dit alles behield hij de gunst van burgemeesteren.

Evenwel de zaken namen een andere keer, sints Bardes ten hove wist te bewerken dat hij schout van 's keizers wege, en dus minder afhankelijk van de regering der stad werd. Burgemeester Hendrik Dirkszoon, die inderdaad Bardes meest bevorderd had, nam dit zeer euvel, en stelde van dien tijd af alles te werk om zijn verderf te berokkenen. Geen korter weg was er dan om hem verdacht te maken van ketterij, vooral van heimelijke

[p. 568]

genegenheid voor de Herdoopers; eene gezindte, die, vooral sints het voorgevallene met de naaktloopers, in den jare 1535, hier ter stede voornamelijk in den haat was. Om dit oogmerk te bereiken spande de burgemeester zamen met Floris Egbertszoon, onder-inquisiteur en pastoor der Oude-kerk. Een arme vrouw, verspiedster der Onroomschen, in de wandeling Geele Fy genaamd, voorts nog een ander wijf, Volkje Willems, nevens de notaris Kornelis Maartszoon en een Adriaan Janszoon werden door hem aangezocht tot het doen van de verklaring: dat Bardes en zijne huisvrouw herdoopt waren en soms de vergaderingen der Wederdoopers bij woonden, en die beschuldiging aan den opper-inquisiteur te Leuven overgebriefd.

Schout Bardes ontdekte welke pogingen tot zijn verderf werden aangewend, vervoegde zich bij de landvoogdesse te Brussel en bragt te weeg, dat er gemagtigden naar Amsterdam werden gezonden tot nader onderzoek. Deze ontdekten spoedig dat er iets anders dan ijver voor de leer hier onder school, waarvan de verklaring, die Fy en Volkje in den Haag, werwaarts zij gevoerd waren, aflegden: ‘dat zij, staande op een bankje, door de glazen van zeker speel- of tuinhuis aan 't Reguliershof, even buiten de poort, door den schout, sedert eenige jaren in huur gebruikt, met hare eigene oogen gezien hadden, dat de schout en zijne huisvrouw herdoopt werden,’ een duidelijk bewijs was; want een der gemagtigden, naar het speelhuis gezonden om de zaak te onderzoeken, klom op het bankje, en vond de glazen te hoog om die zelfs met zijn arm te bereiken, waarop hij den schout, die daarbij tegenwoordig was, met blijdschap toevoegde: ‘Heb goeden moed, heer schout, uwe zaken zijn behouden.’ Toen werden burgemeester Dirkszoon en de pastoor gevat en gevankelijk naar 's Hage gevoerd, alwaar het eerlang bleek, dat de beschuldigers door aandrijven genoopt waren tot het geven van valsche getuigenissen. De pastoor werd gebannen, de notaris afgezet en Adriaan Janszoon gegeeseld. Geele Fy werd de tong uit de keel gehaald, geworgd, geblakerd en naar het galgeveld gesleept. Zoolang zij spreken kon hield zij staande, dat burgemeester Hendrik Dirkszoon haar had omgekocht. Vele weken zat deze op de gevangenpoort, en kreeg naderhand den Haag tot een gevangenis op een borgtogt van f 20,000, indien hij de plaats verliet en zich niet op het eerste ontbod voor den Hove stelde.

Een jaar verliep eer het hem werd toegestaan naar Amsterdam terug te keeren, en toen nog niet dan onder ver-

[p. 569]

dubbeling van den borgtogt, en sedert nog vier jaren, voor dat de zaak volkomen was afgedaan. Hij wist echter zijn aanzien op nieuw in zoo verre te herstellen, dat hij in 1563 en 1564 op nieuw de burgemeesterlijke waardigheid bekleedde. Naderhand schijnt hij echter in minachting te zijn vervallen en wij ontmoeten hem niet dan in den jare 1578. onder de dienende en oud-regenten. die bij de merkwaardige verandering der Regering, ter stad werden uitgevoerd. Een zonderling gedrag hield hij bij die gelegenheid. Nevens anderen in een vaartuig ingescheept, om daarmede IJwaarts gevoerd te worden, zond hem zijne huisvrouw twee hembden na. Doch hij, geen andere gedachte hebbende, of men zoude hem buiten den Boom in den grond boren, gaf ze aan de brengster terug, zeggende, dat hij ze niet meer zou noodig hebben. Tegen verwachting werd hij met anderen, even buiten de stad, aan den St. Antonys dijk aan land gezet, vanwaar hij zich naar Haarlem begaf. Hier scheen hem de hoop op een gelukkige omwenteling niet begeven te hebben. Althans gevraagd zijnde naar zijne gedachten over de verandering in de regering, plagt hij met een lage uitdrukking te antwoorden: ‘Huimetuit, hoedt u voor de weêrstuit,’ beteekenende dat zij, die nu op 't kussen zaten, op hunne beurt wel eens het onderspit konden delven. Doch hij beleefde die omwenteling niet. Hij overleed te Haarlem, door een ieder veracht, vooral door den gemeenen man, die zulk een haat tegen hem had opgevat, dat bij zijne begrafenis verspreid werd, dat zijn lijk op eene wonderdadige wijze was weggevoerd en een spooksel de ledige plaats in de kist had ingenomen.

Zie Hooft, Ned. Hist., B. II. bl. 57, 61; Wagenaar, Amsterdam, D. III. bl. 63, 82, 97, 100, 226, 474; Dezelfde, Vad. Hist. D. V. bl. 293, 387, 412, D. VII. bl. 207, 208; Kok, Vad. Woordenb., o.h.w.; Viglii, Epist. Select., N. I. XLVIII, p. 372.