Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 8. Eerste stuk

[Casparus Heidanus]

HEIDANUS (Casparus), of van der Heiden, werd in 1530 te Mechelen uit een aanzienlijk geslacht geboren, waar zijn vader Gerard van der Heiden een aanzienlijk inwoner was, die zijn zoon voor den geestelijken stand bestemd had en hem alzoo eene geleerde opvoeding liet geven.

Op zestienjarigen leeftijd met de leer der hervorming bekend geworden, verliet hij zijns vaders huis, òf omdat

[p. 392]

het te Mechelen al te gevaarlijk voor de Hervormden was, òf, en dit is het waarschijnlijkste, omdat zijn vader hem niet langer dulden wilde. Van slechts zeer weinig voorzien, begaf hij zich naar Antwerpen, verdiende er vervolgens de kost door zich bij een schoenmaker te begeven, dien hij eerlang ontdekte, dat mede de hervormde leer beleed. Onder het getrouw en vlijtig waarnemen van zijn beroep, oefende hij zich zoo, dat hij eerlang op twintigjarigen leeftijd in de heimelijke gemeente te Antwerpen tot leeraar verkozen werd. Deze verkiezing was evenwel bij voorraad, daar hij zich in het vervolg naar Emden begaf. In 1557 te Antwerpen teruggekeerd, nam hij zijne dienst met ijver en zorgvuldig waar, ofschoon niet met zoo veel vuur als Adriaan van Haamstede, zijn ambtgenoot in de gemeente. Hij stond niet te min als dezen aan de vervolgingen bloot, en liep meermalen gevaar zijn leven te verliezen, daar op zijn hoofd een prijs van 300 gulden gezet was. Weldra werd dan ook het verblijf te Antwerpen zoo gevaarlijk, dat hij de wijk naar den Paltz nam, waar hij in 1563 niet alleen met Dathenus en Taffin de belangen der Nederlandsche vlugtelingen bij den Keurvorst behartigde, maar ook als predikant bij de Nederlandsche gemeente te Frankenthal optrad.

Toen in 1566 de hoop op eene betere toekomst den protestanten tegenlachte, vertrok Heidanus weder naar Antwerpen; doch toen die hoop weder verijdeld werd, week hij naar Vlaanderen, en predikte te Hulst en te Axel. Weldra werd hij ook genoodzaakt van daar te vertrekken, waarna hij zich wederom naar Antwerpen begaf.

Daar gekomen werd hem de taak opgedragen om met twee ouderlingen der gemeente naar Amsterdam te vertrekken, en den kerkeraad aldaar te onderhouden over zijne al te groote toegevendheid omtrent de Lutherschen en hunne leer over het Avondmaal. De Remonstrantsche Brandt beschuldigt Heidanus van groote heftigheid te dezer gelegenheid, terwijl de ijverige Gereformeerde te Water diens verhaal in twijfel trekt. Bij gemis van gelijktijdige bescheiden is dienaangaande eene beslissing moeijelijk.

Weldra evenwel werd dit geschil afgebroken door de plaatsgrijpende gebeurtenissen. Ten gevolge daarvan werd de Hervormde godsdienst ook te Antwerpen verboden. Op den 10^den April 1567 nam Heidanus een plegtig afscheid van de regering, begaf zich op nieuw naar den Paltz en aanvaardde weder de predikdienst te Frankenthal, die hij tot in het begin van 1574 bediend heeft. Of hij toen door den keurvorst van den Paltz is aangesteld tot hof-

[p. 393]

prediker bij zijnen zoon Christoffel, die met eenige krijgsbenden de Nederlanderen te hulp kwam, doch die bij de nederlaag op de Mokerheide in April van laatstgenoemd jaar mede verslagen zijn, gelijk sommigen melden, is niet met zekerheid te bepalen. Toen echter Middelburg aan den prins van Oranje was overgegaan, besloot men Heidanus aldaar te beroepen. Hij kwam er en besprak er op den 8^sten Junij 1574 de voorwaarden waarop hij zijne dienst wenschte te aanvaarden, welke hem allen werden toegestaan. Nog in hetzelfde jaar was hij voorzitter van de synode van Holland en Zeeland, toenmaals te Dordrecht vergaderd. In October 1571 had hij reeds de voorzittersstoel op de synode der Nederlandsche kerken te Emden gehouden bekleed.

Heidanus genoot gedurende zijn verblijf te Middelburg algemeene achting en vertrouwen. Zoo zeer stelde men op zijne uitspraken prijs, dat belangrijke zaken, soms bij zijne afwezigheid voorkomende, werden uitgesteld. In 1577 werd hij naar Engeland gezonden, om nog eenen predikant voor zijne gemeente te zoeken, en op den 5^den Februarij 1578 door de klassis gelast naar Holland te reizen ter bevordering der nationale synode, doch deze reize werd uitgesteld ten gevolge der plaatshebbende gebeurtenissen.

In Junij van datzelfde jaar tot de synode te Dordrecht afgevaardigd, verzocht deze vergadering dat hij naar Antwerpen zou worden afgezonden. Hier eenigen tijd vertoefd hebbende, werd hij door deze gemeente op nieuw tot leeraar verlangd. Ongaarne gaf Middelburg hiertoe hare toestemming; maar Heidanus, ondersteund door Willem I, wist de zaak ten gunste van Antwerpen te doen afloopen. Hij predikte den 4^den October 1579 te Middelburg zijn afscheid en behoorde dus weder als leeraar tot die gemeente, die hem het eerst had verzorgd. Alles was er om hem het leven te veraangenamen. De stad was getreden tot de Unie van Utrecht en Marnix van St. Aldegonde, een van Heidanus voornaamste vrienden, was er burgemeester geworden. Maar weldra pakten er nieuwe onweêrsbuijen boven zijn hoofd te zamen, en toen Parma in 1585 meester van de stad was geworden moest hij andermaal zijn geliefd Antwerpen verlaten.

Na in 1586 voor een beroep naar Vlissingen bedankt te hebben, vond hij geraden andermaal naar den Paltz te gaan, waar hem weldra eene beroeping naar Frankenthal werd opgedragen, die hij ook aannam en gereed stond te gaan vervullen, toen eene ziekte hem overkwam en hij te Bacharach den 7^den Mei 1586 ontsliep, na gedurende zes

[p. 394]

en dertig veelal onrustvolle jaren in de dienst der kerk te hebben doorgebragt.

Heidanus was voorzeker een der merkwaardigste personen op het kerkelijk gebied der zestiende eeuw. Om zijne vergevorderde bijbel-kennis, godvruchtigheid, naarstigheid in de dienst, voorzigtig beleid, schranderheid en zelfstandigheid was hij bij allerlei personen van welken rang of stand ook gezien en geëerd. Bij de kerkeraden van Antwerpen en Middelburg en bij de synoden der Nederlandsche kerken stond hij niet alleen in hooge achting, maar hij genoot die ook van den keurvorst van den Paltz en deszelfs zonen, van prins Willem I, den heer van St. Aldegonde en andere groote mannen van zijnen tijd. De zorgen der tijden die hij beleefde, de zwaarwigtigheid van zijn dienst en gedurige plaatsveranderingen, hebben hem niet toegelaten schriften van grooten omvang uit te geven, maar dat verlies is rijkelijk vergoed door kleine schriften, die in nuttigheid vele groote overtreffen. Want ofschoon hij niet de schrijver of opsteller is der zoo beroemde ziekentroost, welke gemeenlijk achter onze bijbels gevonden wordt, nogtans verdient hij allen lof door zijnen arbeid aan den Heidelbergschen Catechismus, welks vertaling hij niet alleen nazag en verbeterde, maar er ook de bewijsplaatsen uit den bijbel bijvoegde. Zij kwam uit onder den volgenden titel:

De Psalmen Davids door Philip van Marnix, Heer van Aldegonde, Antwerpen 1580, midtsgaders de Catechismus, Ceremonien enz., overzien door Gasparus van der Heiden. Eerste druk voor de Gereformeerde Gemeente te Antwerpen en onder 't Kruis, met privilegie van den Koning van Spanje enz., 8^o.

De Catechismus en de daarbij gevoegde ceremonien en gebeden werden in 1580 te Antwerpen herdrukt, terwijl de Staten van Holland nog in het zelfde jaar aan Andries Verschout te Leiden een octrooi van vijf jaren voor de uitgave van dien arbeid van van der Heiden verleenden.

Een ander boekje van Heidanus wordt vermeld onder dezen titel:

Christelijke Confessie van Frederik de derde, Paltzgraven bij den Rhijn, den 26 October 1576 daarop in den Heer ontslapen, overgezet door Casparus Heidanus, Dordr. 1577.

Heidanus behoorde tot de voornaamste schrijvers tegen de Doopsgezinden, en als zoodanig, zegt men, toonde hij zich onverdraagzaam. Hij zette niet alleen het protocol van de onderhandeling met de Doopsgezinden te Frankenthal, ten jare 1571 over en deed hetzelve het licht zien,

[p. 395]

maar hij trad ook in een geschrift tegen hen op, waarvan de titel aldus luidt:

Cort ende claer Bewijs van den H. Doop, wat hij eygentlijck zij, ende wien hij toekomt .... Mitsgaders een korte wederlegginghe eens boecxkens ghedruckt Ao. 1581 gheintituleert: Een gantsch klare grondighe bewijsinghe etc. Daer in d' Autheur arbeyt te bewijsen, dat de kinderdoop van menschen ingheset zy. Ten 3de mael ghedruckt ende nu van nieuw oversien ende verbetert. Haarlem 16 .. kl. 8^o. De eerste druk verscheen te Antwerpen, 1582. 8^o.

Zie Brandt, Hist. der Reform., D. I. bl. 387, 388, D. II. bl. 216-225 228, 229; W. te Water, Tweede Eeuw-getijde van de Geloofsbelijd., bl. 18; Dezelfde, in de Boekz. der gel. wereld, 1754, bl. 434-465; J.W. te Water, kort verh. der Reform. van Zeel., bl. 388-410; Glasius, Godgel. Nederl.; Schotel, Kerk. Dordr., D. I. bl. 122; Muller, Cat. van Godgel. werk, Supplem., bl. 127; Groen van Prinsterer, Archiv, T. V. p. 223.