Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 8. Eerste stuk

[Pontiaan Hattem]

HATTEM (Pontiaan) werd te Bergen op Zoom in 1641 geboren, en vertrok op twintigjarigen leeftijd als student in de godgeleerdheid naar de Leidsche hoogeschool. Hij bezocht later die van Saumur en deed zich toen reeds als een aanhanger van de gevoelens van Spinosa kennen. Hier te lande teruggekeerd, werd hij tot de predikdienst toegelaten, te Philipsland beroepen en aldaar den 31^sten Julij 1672 bevestigd. In 1676 te Brouwershaven uitgenoodigd zijnde op nominatie te prediken, bedankte hij in een schrijven, waarin hij zich als een nederig, gemoedelijk, hoogst ernstig denkend en van het gewigt zijner bediening diep doordrongen man kennen deed. Langzamerhand ontwikkelden zich bij hem die eigenaardige gevoelens, die hij in zijne Verhandeling of lessen over den Catechismus bekend maakte. Hij werd ten gevolge van dit boek in 1683 van zijne bediening ontzet, op grond van 37 punten van beschuldiging door den Zeeuwschen Coetus tegen hem ingebrugt. Hij poogde zich in eene Verantwoording aan den Coetus 1685 8^o., te verontschuldigen, doch dit hielp niets. Niet weinigen hadden intusschen de gevoelens van van Hattem omhelsd, en weldra verspreidden zich deze door het geheele land. Zelfs predikanten waren er die met Hattemistische begrippen besmet waren. Ten einde onze lezers in het kort met deze begrippen bekend te maken, nemen wij hier over het berigt door anderen daar over gegeven. De leer van van Hattem was hoofdzakelijk deze: ‘Alles is noodzakelijk. De zonde ligt niet in de daden van den mensch, maar in zijne gesteldheid. Daarom wordt hij door de eerste noch kwaad, noch goed, maar is hij voor geene verandering vatbaar. De zonden geven God dus ook geene oorzaak tot misnoegen. Christus heeft, ons van den dood vrijkoopende, ons niet anders doen worden, dan wij reeds waren: maar ons doen weten hoe wij te voren waren. Zijn dood maakt ons bekend, dat wij van God geregtvaardigd zijn, en ten gevolge van die regtvaardiging kan niemand tegen Gods wil handelen. De mensch is derhalve zoo als hij behoort te zijn, en kan zelfs gezegd worden nooit eenige zonden bedreven te hebben. De uitverkorene bedrijft dus geene zonde meer en behoeft zich nergens om te bekommeren dewijl hij voor God geregtvaardigd is. De wil

[p. 278]

van God wordt niet volbragt door handelen, maar door lijden, en het geloof is niets anders, dan datgene aannemen, hetwelk Christus ons door zijnen dood geopenbaard heeft, enz.’

Ons plan laat niet toe hierover verder uit te weiden. Na van Hattem's dood, die in 1706 plaats had, waarschijnlijk te Bergen op Zoom, waar hij zich met der woon vestigde na zijne afzetting, en twee malen in de week godsdienstoefening hield, werd zijne leer door Jacob Bril, Marinus Booms, Dina Jans, Gosuinus van Buitendyck en Jakob Roggeveen verder verkondigd en verspreid, doch zijn aanhang verminderde allengs door de krachtige maatregelen van het hooge staatsbestuur, dat in 1692 het drukken en uitgeven van zijne werken verbood, en ging weldra geheel te niet, ofschoon 's mans meening omtrent een lijdelijk geloof nog lang heeft stand gehouden en nog aanhangers vindt.

Van van Hattem zagen nog het licht:

Petrus verlost uit de magt van zijn misbruiken, 's Hage, 1700. 8^o.

Brief aan zeker Friesch godgeleerde, 8^o.
terwijl na zijn dood nog werd uitgegeven:

Den val van 's werelts Afgod ofte het Geloove der Heyligen, zegepralende over de leere van eygen geregtigheyt, vertoont in de nagelatene geschriften van Pontiaen van Hattem, uitgegeven door Mr. J. Roggeveen, 's Hage en Amst. 1718-1727. 4^o. 4 deelen.

Zie Wagenaar, Vaderl. Hist. D. XXIII. bl. 196, 197; Saxe, Onom. Liter. T. V. p. 278; Arrenberg, Naamreg. van Ned. Boek.; Kok, Vaderl. Woordenb. D. XX. bl. 469-471; Ypeij, Geschied. van de Krist. Kerk in de 18de eeuw, D. VII. bl. 290-297; Ypeij en Dermout, Geschied. der Ned. Herv. Kerk, D. III. bl. 124-128; Glasius, Geschied. der Christ. kerk en godsdienst in Nederl. D. II. bl. 223-226; Borsius in Kist en Royaards, Nederl. Archief voor Kerk. Geschied. D. I. bl. 270, 275, 352 en volgg., D. III. bl. 411-416, D. VIII. bl. 87, 92; Glasius, Godgel. Nederl.; Cat. van de Bibl. der Maatsch. van Ned. Letterk. te Leid. D. II. bl. 225.