Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 8. Eerste stuk

[Nicolaas Hartsoeker]

HARTSOEKER (Nicolaas), zoon van den voorgaande, werd te Gouda den 26^sten Maart 1656 geboren. Op jeugdigen leeftijd was het hem reeds tot een vermaak de hemel en de sterren te beschouwen, en overal waar hij kon van het uitspansel te lezen. Vernomen hebbende dat er eene wetenschap, de wiskunde, bestond, waarnaar de loop der sterren kon bepaald worden, wilde hij die leeren, onaangezien de bezwaren die er zijn vader tegen had, die hem liever voor den predikstoel had opgeleid. Hij besteedde zijne gespaarde penningen om zich in stilte te doen onderwijzen, en omdat de som, die hij daartoe bezat, zoo klein was, dat hij slechts zeven maanden in het onderwijs kon voorzien, moest hij zijnen vlijt verdubbelen en den nacht met studeren doorbrengen, terwijl zijne ouders meenden dat hij zich ter ruste gelegd had.

Op zijn achttiende jaar, in 1674, zond zijn vader, die thans tot andere gedachten gekomen was, hem naar Leiden, om zich op de wijsbegeerte en ontleedkunde toe te leggen. Drie jaren daarna vertrok hij naar Amsterdam, met voornemen om naar Frankrijk te reizen en daar zijne studiën voort te zetten. Te Amsterdam zich met microscopische waarnemingen onledig houdende, geraakte hij in kennis met den vermaarden Christiaan Huygens, met wien hij vervolgens in 1678 naar Parijs trok, waar hij met Cassini vriendschapsbetrekkingen aanknoopte.

Na een jaar verblijf aldaar keerde hij in het vaderland terug, doch bleef er weinig langer dan noodig was om een huwelijk aan te gaan. Hij nam daarop de reis naar Frankrijk weder aan, en woonde met zijne gade gedurende twaalf jaren te Parijs, onder het genot eener jaarwedde, welke hem aldaar was toegelegd, en vriendschap houdende met Malebranche en den markies de l'Hôpital.

In 1696 was hij genoodzaakt Parijs te verlaten, wegens het niet geregeld of niet meer ontvangen zijner jaarwedde, en wegens de duurte der levensmiddelen aldaar. Hij woonde vervolgens eenigen tijd te Rotterdam, waar welligt zijne moeder toen nog leefde.

Omstreeks dezen tijd vertoefde de Russische keizer hier te lande. Peter de Groote verlangde ook onderwijs in de sterrekunde en hooge wiskunde. De regering van Amsterdam

[p. 248]

oordeelde Hartsoeker de geschiktste man, om aan het verlangen van den vorst te voldoen, en noodigde hem uit zich daartoe naar Amsterdam te begeven. Van den keizer genoot Hartsoeker vele blijken van genegenheid, en hij kreeg aanzoek om hem naar Rusland te vergezellen, waarvoor hij evenwel bedankte. Hij werd van stadswege voor zijne overkomst en verblijf te Amsterdam beloond en maakte nog eenigen tijd gebruik van het observatorium, dat ten behoeve van den czaar was opgerigt.

Het was nu daar dat de keurvorst van den Paltz, die een groot begunstiger der wetenschappen was, hem meermalen bezocht en zijne natuurkundige bekwaamheden op hoogen prijs leerde schatten. Weldra deed hij hem de meest gunstige aanbiedingen. Hartsoeker weigerde gedurende drie jaren zijn vaderland te verlaten. Eindelijk gaf hij toe, en nu werd hij benoemd tot honorair hoogleeraar, met den titel van eerste wiskunstenaar, aan de hoogeschool te Dusseldorp. Hier leefde hij onder voortdurende beoefening der natuurkundige wetenschappen, van tijd tot tijd verschillende oorden van Duitschland bezoekende, totdat de keurvorst overleed en diens weduwe weder naar Italië, haar vaderland, terug trok. Hartsoeker begaf zich vervolgens met der woon naar Utrecht, alwaar hij den 10^den December 1725 overleed.

Wij zouden voorzeker de grenzen van ons bestek verre overschrijden, indien wij, zoo ons dit al mogelijk ware, naar waarheid wilden uiteen zetten wat door Hartsoeker ten behoeve der bij hem geliefkoosde wetenschappen gedaan is. Wij zouden dan uitvoerig moeten vermelden, wat hij tot verbetering der mikroskopen en teleskopen gedaan heeft, welke voortreffelijke glazen hij vervaardigd, en welke belangrijke ontdekkingen hij daardoor met anderen gedaan heeft. Wij zonden dan moeten gewagen van zijne ontdekking der animalcula spermatica, die hem ook door anderen betwist wordt, en hoe groot een wijsgeer hij was, al is het dat men hem niet van overdrevenheid, bij het voorstellen en ontwikkelen zijner wijsgeerige denkbeelden mag vrijspreken. In één woord, wij zouden dan breed moeten uitweiden over zijne veelvuldige verdiensten, ook dan wanneer hij het ondernam het stelsel van Newton, aangaande zwaartekracht en aantrekkingsvermogen, aan te tasten, en zoo als die zijn op te maken uit zijne vele werken; dan eindelijk zouden wij tot het besluit komen, dat Hartsoeker ‘onder onze voorname mannen mag gerangschikt worden, en zijn naam vermeld, wanneer men van onzen roem in de wetenschappen gewaagt.’

Als zoodanig was Hartsoeker reeds in zijnen tijd

[p. 249]

geëerd en gezien. Vorsten en geleerden bragten als om strijd hulde aan zijne talenten. Bij de akademie van wetenschappen te Parijs werd hij als buitenlandsch lid aangenomen, terwijl hij dezelfde eer bij de koninklijke societeit te Berlijn genoot. Niet onopgemerkt mogen wij het laten, dat Hartsoeker zich zoo weinig op deze onderscheiding liet voorstaan, dat hij nimmer op zijne werken zijne eeretitels vermeld heeft.

De voornaamste van die werken zijn:

Essai de Dioptrique, Paris, 1694. 4^o.

Principes de Physique, Paris, 1696. 4^o.

Conjectures Physiques, Amst. 1707. 4^o.

Suite des Conjectures Physiques, 1708, 4^o.

Description de deux niveaux d'une nouvelle invention, Amst. 1711. 4^o.

Eclaircissemens sur les Conjectures Physiques, Amst. 1712. 4^o.

IIe Partie de la Suite des Conjectures Physiques, Amst.

Suite des Eclaircissemens des Conjectures Physiques, Amst. 1712 4^o.

Recueil de plusieurs pièces de Physique où l'on fait principalement voir l'invalidité du système de Newton, Utr. 1722.

Cours de Physique. La Haye, 1730. 4^o.

Voorts leverde hij belangrijke bijdragen tot het Journal des savants, de Miscellanées Berolins, de Nouvelles de la république des lettres, het Journal littéraire en de Bibliothèque ancienne et moderne.

Zie Luïscius, Woordenb D. V. bl 320, 321; Levensheschr. van Ned. Mann en Vrouw., D. II. bl. 167-186; Saxe, Onom. liter. T. V. p 257 624. Biogr. univers., T. IX. p. 209, 210; Collot d'Escury. Holl. roem, D. VI St. I. bl. 217, 218, D. VII. bl. 54-62; van Kampen, Geschied. der Ned. Lett. en Wetensch., D II bl. 70-73, van der Roon, Geschied der ontdekk in de ontleedk van den Mensch. bl. 61, 252, 253; Cat. libror. Bibl Univers. Lugd. l'at p. 150; de Navorscher, D. IX. p. 15; Poggendorff, Handwörtenb. zur Geschichte der exacten Wissenschaften, s. 1026-1027.