Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 8. Eerste stuk

[Adriaan van Haemstede]

HAEMSTEDE (Adriaan van), dien wij alzoo, en niet zoo als sommigen Adriaan Cornelis van Haemstede, noemen, omdat hij zich zelf altijd Adrianus Haemstedius teekende en door zijne tijdgenooten onder dien naam vermeld werd, ofschoon de naam Cornelis ook op den titel van zijn na te noemen werk gevonden wordt. Hoogst waarschijnlijk was hij afkomstig uit het beroemde geslacht van de voorgaanden, en als dat zoo is, dan kan hij de zoon geweest zijn van Witte van Haemstede en Barbara van Liere. Ofschoon sommigen zijne geboorte, bij gissing, omstreeks 1525 stellen, is die echter even onzeker, als zijne lotgevallen in zijne jeugd duister zijn. Wij treffen hem het allereerst in 1556 in Oost-Friesland aan, werwaarts hij, de protestantsche godsdienst toegedaan zijnde, om de vervolgingen te ontwijken, zich begeven had. Ongetwijfeld had hij eene geletterde opvoeding ontvangen, blijkbaar ook uit de kennis van onderscheidene levende talen en van het latijn, waarin hij schreef. Hoe dit zij, zeker is het, dat hij, door de hoofdbestuurders der uitgewekene hervormden waardig werd geacht, om aan

[p. 51]

het hoofd der belijders te Antwerpen geplaatst te worden. Hij stelde dat vertrouwen niet te leur. Niet alleen toch dat hij als zoodanig, te midden van harde beproeving en zwaren arbeid, met onwankelbaren ijver voortging de gemeente te stichten en uit te breiden, zoodat men in de huizen geen plaats meer vond om te vergaderen, maar hij liet ook geene middelen onbeproefd, om, waar hij ook kon, zijne verdrukte en vervolgde geloofsgenooten te helpen, te bevrijden of bij te staan. Daarvan gaf hij merkwaardige bewijzen, door zijnen brief aan den Franschen Koning Hendrik II gerigt, ten behoeve van hen, die in zijn rijk om het geloof gekerkerd waren, en door de stichting eener hervormde gemeente te Aken in 1558. Over Frankfort naar Antwerpen teruggekeerd, stond hij niet alleen pal bij hevige vervolging, maar door op den Sacramentsdag openlijk op de Maere te prediken, toonde hij ook met welk een gloeijenden ijver hij voor de gezuiverde leer bezield was.

Te midden van de meer en meer opgerigt wordende brandstapels en schavotten, was het hem ondanks zijne groote stoutmoedigheid niet mogelijk langer te verblijven. Doch niet eerder dan toen zijne gemeente, door vervolging te vuur en te zwaard, schier verloopen was, ontweek hij het gevaar en begaf hij zich in Maart 1559 naar Norden in Oost-Friesland, bij zijne zuster Catharina.

In hetzelfde jaar werd van Haemstede naar Groningen gezonden, om de gemeente aldaar het evangelie te verkondigen. Niet lang was hij daar werkzaam, daar hij, op zijn verzoek, nog in dat zelfde jaar naar Engeland vertrok, om de Nederlandsche gemeente te Londen te stichten. Zoo groote bijval vond hij daar, dat men algemeen verlangde dat hij zich voor goed aan de gemeente verbinden zou. Daar het evenwel zijn oogmerk niet was zich geheel in Engeland te vestigen, weigerde hij, en werd hij, ten gevolge van ontstane twisten, waarin hij in 1560 gewikkeld werd, afgezet en verbannen. Een uitvoerig verhaal van die gebeurtenis is elders te lezen. De omstandigheid dat hij daarbij in de bres sprong voor de navolgers van Menno Simons, te dier tijd veelal met de beruchte sekte der wederdoopers gelijk gesteld, heeft hem naderhand de valsche beschuldiging doen op den hals halen, dat hij sommige dwalingen der wederdoopers zou hebben aangekleefd, in steede dat men van hem getuigd had, dat hij in verdediging der Mennonieten toonde een paar eeuwen zijnen tijd vooruit te zijn geweest.

Het banvonnis vervolgde intusschen den gemoedelijken man. Hij stak over naar Zeeland, doch moest weldra van daar vertrekken. In Holland werd hij zelfs van alle zijne

[p. 52]

goederen beroofd, en Emden weigerde hem op te nemen. Overal buiten geworpen, vestigde hij zich te Oldersum, en werd aldaar landbouwer of tuinman, omdat hij bij gemis aan boeken, zijne letteroefeningen niet konde voortzetten, en ook meende, met er het leeraarambt op te nemen, niet veel nuts te zullen doen. Het ontbrak hem evenwel niet aan warme verdedigers, die hem roemden om de zuiverheid zijner zeden, en bewerkten dat men gunstiger jegens hem gestemd werd. Op aanzoek van velen keerde hij in 1562 in Engeland weder, doch zijne vijanden bewerkten dat hij op nieuw in den ban werd gedaan, en den 19^den Augustus 1562 gelast werd uithoofde zijner dwaalbegrippen, het land te ruimen. Door zooveel teleurstelling en leed ter nedergedrukt, overleed hij nog in het laatst genoemd jaar, in Friesland, werwaarts hij zich had nedergezet.

Slechts één geschrift ziet van van Haemstede het licht, namelijk:

De Gheschiedenisse ende den doodt der vromer Martelaren, die om het ghetuijgenisse des Evangeliums haer bloedt ghestort hebben, van den tijden Christi af, totten jare M.D. LIX toe, bij een vergadert op het kortste, door Adrianum Corn. Haemstedium. Anno 1559 den 18 Martii, 4^o. Dit is de titel der eerste en hoogstzeldzame uitgave; waar die uitkwam wordt niet gemeld. Met grond vermoedt men echter dat zulks te Antwerpen plaats had. Een tweede druk, denkelijk niet te Antwerpen, verscheen in 1566 nagenoeg met denzelfden titel, in 4^o. De derde uitgaaf, verscheen in 1590 te Dordrecht in 4^o, en een vierde te Delft 1593 in 4^o. Een vijfde in folio, zag in 1633 het licht, en werd door onderscheidene drukken in later tijd gevolgd. Johannes Gysius, predikant te Streefkerk, gaf het martelaarsboek van van Haemstede op nieuw met vermeerderingen en verbeteringen uit, en ook daarvan zijn in volgende jaren meermalen herdrukken verschenen, waarvan die te Amsterdam, in folio, in 1659 met platen voorzien is. Later nog is van Haemstede's werk, met bijschriften van Claas Bruin onder iedere plaat uitgegeven, te Amsterdam, 1730, fol. en te Leiden, 1747. fol.

Zie de la Rue, Gelett. Zeel. (2de druk) bl. 542-546; Paquot, Mémoir. T. II. p. 342-344; 's Gravesande, Twee honderd jarige gedacht. van het eerste Synode te Wezel, bl. 48, 195; J. ab Utrecht Dresselhuis, Adriaan van Haemstede in zijn bedrijf, denkwijze en karakter voorgesteld, in Kisten Royaards, Arch. voor Kerk. Geschied. D. VI. bl. 41-150, voornamelijk door ons gevolgd; de Wind, Bibl. van Ned. Geschiedschr. D. I. bl. 501, 593; Schotel, in Algem. Konst- en Letterb. 1838. D. II. bl. 182; Glasius, Godgel. Nederl. D. II. bl. 4-6; Muller, Cat. van Godgel. Werk. bl. 75, 124; Cat. van de Bibl. der Maatsch. van Ned. Letterk, te Leid. 2de Bijv. bl. 56.