Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 7

[Rijklof Michaël van Goens]

GOENS (Rijklof Michaël van), stamde van vaderszijde af van den hier boven vermelden Gouverneur Generaal van Neêrlands-Indië en van moederszijde van den Kolonel James Cuninghame, Regiments-Kommandant eener Schotsche brigade in Nederlandsche dienst, welken naam hij later in zijne ballingschap aannam. Hij werd te Utrecht den 12^den Mei 1748 geboren, studeerde voornamelijk aldaar, doch daarna ook korten tijd te Leiden, en hij onderscheidde zich door

[p. 247]

vroege blijken van meer dan gewone kennis en geleerdheid, in het bijzonder in de Grieksche en Latijnsche talen. Reeds op zestienjarigen leeftijd gaf hij zijn Diatribe de Cepotaphiis (Utr. 1763. 8^o.) uit, en in het volgende jaar verdedigde hij zijne Observationes miscellaneae philologici potissimum argumenti. (Utr. 1764. 8^o.)

De roem van zijne geleerdheid bewoog Curatoren der Utrechtsche Hoogeschool hem, in de plaats van zijnen alom beroemden leermeester Petrus Wesseling, tot buitengewoon Hoogleeraar in de geschiedenis, welsprekendheid en Grieksche taal aan te stellen, welke waardigheid hij in 1766 aanvaardde met het houden eener redevoering de Incrementis, quae humaniores literae, Historiarum imprimis, et Graecae linguae studium saeculo XVIII ceperunt.

Zijne vroegtijdige geleerdheid en groote taalkennis bragten van Goens ras in betrekking met vele geleerden, ook in andere landen, en deze betrekking was eene der aanleidingen tot de verzameling van de voor een bijzonder persoon ongehoord rijke bibliotheek, door hem tusschen 1766 en 1776 bijeen vergaderd, uit omstreeks 19000 boekdeelen bestaande, waarvan de Catalogus in twee dikke deelen, te zamen uit ruim dertien honderd bladzijden bestaande, gedrukt is. Deze bibliotheek werd als eene der merkwaardigheden zijner vaderstad beschouwd en bezigtigd, en is er in 1776, den 14^den October en volgende dagen, verkocht.

Van Goens nam den 6^den Mei 1776 zijn ontslag als Hoogleeraar en werd veertien dagen later lid van de vroedschap in zijne geboorteplaats. De aanleiding daartoe was gelegen in zijne vertaling der verhandeling van Mozes Mendelszoon, die men, als eene joodsche wijsbegeerte verdedigende, veroordeeld had. Zijne wederlegging of Berigt, hier onder genoemd, was voor het publiek niet voldoende, en te denken is het, dat zijn crediet als academisch onderwijzer, aan eene Hoogeschool waar kerk en staat nog ééne lijn trokken, er onder leed. Tegelijk met het nemen van zijn ontslag als Hoogleeraar bedankte van Goens voor den titel van Roomsch Keizerlijk Hofraad, eenen titel, die hem, om eene dienst aan de Keizerlijke Bibliotheek te Weenen bewezen, door bemiddeling van zijnen vriend, den Baron Gerard van Swieten, die bij Maria Theresia in blakende gunst stond, toegekomen was.

Alzoo door Z.H. den Stadhouder in de regering te Utrecht geplaatst, was hij, bij het doorbreken der geschillen, aan de zijde van zijnen begunstiger. Van daar het schrijven van het Politiek Vertoog, waardoor hij zich bij de geheele volkspartij in haat bragt. Niet alleen verschenen er tegen hem een aantal schimpschriften, maar ruim drie honderd personen, te Utrecht woonachtig, leverden aan de regering een verzoekschrift in, om van Goens niet meer als raadslid der stad

[p. 248]

te verkiezen, hem beschuldigende van onbetamelijk gedrag, alsmede van het strooijen van liedjes langs de straten der stad, om rust te verstoren en oproer te verwekken, waardoor hij zich onwaardig gemaakt had, om langer regent te blijven. Dit verzoekschrift werd echter bij den Stadhouder ongunstig ontvangen en daaróp afwijzend beschikt, waarop van Goens zelf het noodig oordeelde zijn ontslag te verzoeken als lid van den raad van Utrecht, hetwelk hem toen door den Prins verleend werd.

Inmiddels had men te 's Hage gesproken dat van Goens een geschikt persoon zoude zijn om tot onderwijzer van de zonen des Stadhouders te worden aangesteld. Doch toen dit bekend werd rustte men aan de andere zijde niet, tot men hem zoozeer bij het publiek had zwart gemaakt, dat men niet alleen in 's Hage dat denkbeeld varen liet, maar hem ook aanraadde zich ook uit Nederland te verwijderen. Van dien tijd is ook het schotschrift Le voici, hier onder gemeld.

Na eerst Utrecht voor 's Gravenhage verwisseld te hebben, ging van Goens in den zomer van 1786 naar Zwitserland en doorreisde dat land met eene Russische dame en haar gezelschap, van welke reis hij later een verhaal het licht deed zien. Sinds bleef hij zich eenige jaren te Bazel ophouden, nam, ten einde meer onbekend te zijn, den naam zijner moeder aan, en had vele betrekkingen met den beroemden Jan Caspar Lavater te Zurich, wien hij in 1786 op zijne reis had leeren kennen. Het ondervonden leed, de teleurstellingen, de haat en minachting, waaraan hij in zijn vaderland ten doel stond, hadden op van Goens gemoed weldadig gewerkt, en de omgang met Lavater deed het overige. Deze laatste bezocht hem zelfs in 1791 te Buzel tweemalen. Het is bekend dat Lavater kleine opstellen en gesprekken, tusschen hem zelven en zijne vrienden gewisseld, op zijne kosten, in kleine oplagen, sinds 1789 voor zijne vrienden drukken liet onder den titel van Handbibliothek fur Freunde, 12^o, en die dan ten geschenke en ten aandenken gaf aan hen die hem bezochten. In de jaargangen 1791-1796 zijn onderscheidene opstellen van beide vrienden opgenomen, deels van godsdienstigen, deels van aesthetischen en wijsgeerigen aart; die van Cuninghame 's hand waren of in het Fransch of in het Hoogduitsch opgesteld.

Van nu af leidde hij, in min gunstige omstandigheden gekomen door het gemis van een jaargeld des Stadhouders, tot in Januarij 1795 genoten, een zwervend leven. In laatstgenoemd jaar verliet hij waarschijnlijk Bazel, en was in het volgende bij den vorst Dalberg te Erfurt, die later door Napoleon tot Prins Primaat van het Rijnverbond verheven werd. Hij bleef hier tot in 1797 des vorsten edelmoedige ondersteuning genieten. Na dien tijd begaf hij zich met der woon naar Dresden, waar hij tot in 1802 bleef, en een door het voetveuvel erg gemarteld leven leidde. Hij stelde daar ook een

[p. 249]

handschrift op, getiteld Collectanea de Podagra, Dresden, Maart 1800, hetwelk nog voorhanden is.

In het jaar 1802 werd zijn hulpbehoevende toestand aan den Graaf Christiaan Frederik van Stollberg Wernigerode bekend, die hem van nu aan op zijn slot, later in de stad Wernigerode zelve, eene schuilplaats bood, alwaar hij de acht laatste jaren zijns levens doorbragt en den 25^sten Julij des jaars 1810 ontsliep. Hij had bij uitersten wil zijne handschriften en papieren vermaakt aan den Heer Daniel François van Alphen, oudsten zoon van zijn zwager Mr. Hieronymus van Alphen. Zijn portret komt voor, door B. de Bakker gesneden, aan het hoofd van een geschrift over hem van den jare 1781. Ook is er eene zeer goede silhouette van hem vóór zijne Engelsche levensbeschrijving in handschrift. (Zie hier onder.)

Behalve de beide genoemde verhandelingen ziet van van Goens het licht:

Volkmann, Reisboek naar Italië, in het Nederduitsch vertaald en met eene voorrede voor het zesde deel voorzien, Utr. 1773, 1774. 8^o. 6 deelen.

Moses Mendelszoon, Verhandelingen over het Verhevene en Naïve in de fraaije wetenschappen, Utr. 1774. 8^o.

Het was over de vertaling van dit geschrift, dat van Goens aangevallen werd door den Rotterdamschen Predikant Habbema, en als een spotter met de christelijke godsdienst werd voorgesteld. Hij moest ook het vonnis der verkettering ondergaan, omdat hij in zijne inwijdings-redevoering den stijl van het Nieuwe Testament, uit een taalkundig oogpunt beschouwd, als barbaarsch had voorgesteld. Hij verdedigde zich op de eerste beschuldiging door zijn geschrift:

Berigt van den Professor van Goens, rakende de Recensie van zijne vertaling van de verhandeling van Moses Mendelszoon enz. Utr. 1775. 8^o.

Catalogue fait sur un plan nouveau systématique et raisonne d'une Biblothèque de littérature, Utr. 1776. 8^o. 2 vol.

Politiek Vertoog over het waar sistema van Amsterdam, benevens Consideratiën over den tegenwoordigen oorlog, 1778-1780, mitsgaders Deductie over de geheime onderhandelingen tusschen Van Berkel en de Engelsche Coloniën in America 1778, (Amst. 1781. fol.)

Door dit geschrift voornamelijk haalde van Goens zich den haat zijner tegenpartij op den hals en gaf er aanleiding toe, dat, zoo als wij reeds aanmerkten, een aantal schimpschriften tegen hem in druk het licht zagen. Een dezer, in 1782 uitgekomen, en getiteld: Le Voici, of pourtrait en bijzonderheden aangaande den politiek-vertoog schrijver, Rijklof Michaël van Goens, zig voorgeevende beschermende Gunsteling van Zijn D.H. Willem V^de cum suis, heeft zijn portret op den titel met een hoonend bijschrift.

[p. 250]

Briefe einer reisende Dame durch die Schweitz, Strasb. 1787 en 1792. 8^o. Bazel 1788. 8^o. Vertaald in het Nederduitsch, Utr. 1788, 1792. 8^o.

In de Handbibliothek für Freunde, boven vermeld, is onder anderen, in den jaargang 1792, opgenomen zijn opstel:

Phanuel und Salome, eine Jerusalemsche Anekdote, aus dem fransöz., vom Einsiedler im Rothen Hause.

Na zijn dood is uit zijne nagelatene papieren nog uitgegeven:

Ueber moralischen Ehebruch, Weiber Unbestand, Weiberlaunen, Weiber-Eifersucht, Leipz. 1811. 8^o.

De Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden bezit van van Goens in handschrift:

Toelichtende lijst van woorden uit Schilder-, Bouw-, en Beeldhouwkunst ontleend; naar het Alphabet. 16 blad. 4^o.

C. Kiliani Etymologicon Teutonicae Linguae, cura et cum annotationibus G. van Hasselt, Traject. Bat. 1777. met wit papier doorschoten en met eigenhandige Aanteekeningen van R.M. van Goens, 2 deelen 4^o.

Behalve deze en het bovengenoemde over het Podagra is nog van hem in handschrift voorhanden:

De la liberté et de l'utopisme politique.

Some memorandums of my Life. Part the first. 1789. Zijnde eene in het Engelsch door hem in Zwitserland geschrevene eigene levensbeschrijving, groot 60 bladzijden in 4^o.

Zie Björnstähl, Reize door Europa, D.V. bl. 466, 467; Saxe, Onom. Literar. T. VIII. p. 258-260; Verv. op de Vaderl. Hist. van Wagenaar; D. VI. bl. 317-324; De beroert. in de Nederl. geschetst, D. VIII. bl. 11-19; Algem. Konst- en Letterb 1812. D. I. bl. 194; Ypey, Kerk. geschied. van de achttiende eeuw, D. VII. bl. 431, 432; van Kampen, Geschied. der Ned. Lett. en Wetensch. D. III. bl. 180; Siegenbeek, Bekn. Geschied. der Ned. Letterk. bl. 334; Bilderdijk, Geschied. des Vaderl. D. XII. bl. 155-161; Collot d'Escury, Holl. roem, D. IV. St. I. Aanm. bl. 232-234; J. Heringa, Oratio de auditorio Rheno-Trajectino, 1825. p. 152. n^o. 94; Biograph. universelle, T. VIII. p. 30 7; Cat. van de Bibl. der Maatschapp. van Ned. Letterk. te Leid. D. I. bl. 64, 90, D. II. bl. 133, 134, uit bijzondere berigten aangevuld.