Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 7

[Johan Wessel Gansfort]

GANSFORT (Johan Wessel), ook Ganzefoort, Ganzevoet of Goesevoet genaamd, was de zoon van Herman Gansfort, lid van het bakkers gilde te Groningen. Zijne moeder behoorde tot het aanzienlijk geslacht van Clant. De tijd wanneer hij ter laatstgemelde plaatse geboren werd is niet zeker; terwijl sommige schrijvers die in 1400 stellen, noemen anderen, op overwegende gronden, 1419 of 1420 als het jaar zijner geboorte. Zeker is het dat hij het eerste levenslicht aanschouwde in een huis staande in de Heerestraat, nabij de Caroli-weg, waarvan de standplaats nog heden wordt aangeduid, door het familie wapen dat in den voorgevel van een later daar geplaatst gebouw gevonden wordt. Zijn vader vroeg verloren hebbende, liet hem zijne nicht, Ode Clant, te gelijk met haren zoon te Groningen onderwijzen, en zond hem later naar Zwolle, waar de destijds bestaande school der Broederschap des gemeenen levens eene betere gelegenheid aanbood om onderrigt te ontvangen.

Het was daar dat de jeugdige Gansfort niet alleen een schat van kunde opdeed, maar ook, voornamelijk door het verkeer met eenen Thomas a Kempis, den grond legde tot zijne latere denkwijze in de godsdienstleer. Gedurende zijn verblijf te Zwolle gaf hij reeds zoovele blijken van eenen verlichten geest en een zucht tot onderzoek te bezitten, dat hij, door zijne eigendommelijke beschouwingen over de Maria dienst en het vasten, menigmaal aanstoot gaf. Hierdoor kwam het dat hij van het voornemen, om zich in het nabij Zwolle gelegen klooster van St. Agnes te begeven, afzag en naar Keulen vertrok, om zijne letteroefeningen voort te zetten. Aldaar in het Collegie, door den Groninger Pastoor Laurentius gesticht, verder onderwezen, werd hij tot meester der vrije kunsten bevorderd, en, om den roem zijner geleerdheid, door den Keurvorst van den Palts tot leeraar in de wijsbegeerte te Heidelberg, op zeer gunstige voorwaarden, aangesteld. Hij bedankte voor die onderscheiding en begaf

[p. 36]

zich, ter bijwoning der godgeleerde lessen naar Leuven. Van daar vertrok hij naar Parijs, en hield zich daar, als ook nog in andere steden van Frankrijk, gedurende zestien jaren op. De beroemdste mannen van zijnen tijd, daar vereenigd, zochten zijne vriendschap, en zoo groot was zijn invloed, dat de vermaarde du Thou en Mezeray hem den hersteller der Parijsche Universiteit noemden.

Van Parijs begaf Gansfort zich naar Italië. Met Paus Sixtus IV, wien hij te Parijs, als Franciscus de Ruvera, reeds had leeren kennen, knoopte hij vriendschap aan. Toen hij dezen met zijne verkregene waardigheid geluk kwam wenschen, drong de Paus er op aan, dat hij eene gunst van hem zou vragen. Hierop antwoordde Gansfort: Heilige vader, gij weet, dat ik nimmer naar groot aanzien gestreefd heb, maar, daar gij thans de plaats van opperste priester en herder op aarde bekleedt, zoo wensch ik, dat gij aan uwe roeping moogt beantwoorden en dat gij zóó uw verheven post moogt waarnemen, dat wanneer eenmaal de Opperste Herder komt, van wien gij hier beneden de Dienaar zijt, hij dan tot u zegge: ‘“Kom, gij getrouwe dienstknecht, ga in tot de vreugde uwes Heeren”’, en dat gij daarop dan getroost moogt kunnen zeggen: ‘“Heere, vijf pond hebt gij mij gegeven, zie hier vijf pond, welke ik heb overgewonnen.”’ Toen de Paus hierop antwoordde dat hij daarvoor zelf te zorgen had, en dat Gansfort nu iets voor zich mogt begeeren, vervolgde deze: ‘Nu, dan verzoek ik u, dat gij mij uit de boekerij van het Vatikaan een Griekschen en Hebreeuwschen Bijbel geeft.’ ‘Dat zal geschieden,’ sprak de Paus; ‘maar gij onnoozele, waarom hebt gij niet een Bisdom of zoo iets dergelijks gevraagd?’ ‘Omdat ik zoo iets niet noodig heb,’ antwoordde Gansfort. De bijbel, door Gansfort uit Rome medegebragt, is naderhand nog lang in het klooster der geestelijke maagden bewaard gebleven.

Italië verlaten hebbende (wij houden zijne reis naar Griekenland en Egypte zeer onzeker) begaf Gansfort zich andermaal naar Parijs en van daar naar Bazel, waar hij ook de groote kerkvergadering bijwoonde. Van daar keerde hij in zijn vaderland weder, doch hij zag zich in 1477 door Philippus, Keurvorst van den Palts, naar Heidelberg geroepen, waar hij den leerstoel der godgeleerdheid beklimmen zou. Zijne hervormde gevoelens hadden hem toen reeds bij de geestelijken dier dagen gehaat gemaakt, en het was door hun toedoen, dat hij in de aanvaarding van zijnen post belet werd, en hij zich alleen bij het onderwijs in de letteren en wijsbegeerte bepalen moest. Voortgaande de dwaalbegrippen der kerk te bestrijden, haalde hij zich dermate de vijandschap van velen op den hals, dat hij gedrongen werd Heidelberg te verlaten en naar Groningen terug te keeren.

Van nu af aan vestigde Gansfort zijn vast verblijf te

[p. 37]

Groningen en nam zijnen intrek in het klooster van de H. Clara of der geestelijke maagden. Hij was evenwel gewoon eenige weken in de abdij Aduard door te brengen en jaarlijks het klooster van St. Agnes bij Zwolle te bezoeken. Zoo bragt de beroemde man eenige jaren door, zich bezig houdende met de zamenstelling van onderscheidene geschriften en met het geven van onderwijs, tot dat hij op den 9^den October 1489 te Groningen ontsliep. Hij werd in de kerk van het klooster, waar hij zijnen intrek in genomen had, begraven. De raad der stad Groningen deed in 1637 een steen op zijne rustplaats leggen, met een Latijnsch grafschrift voorzien, in vroegere dagen door zijnen vriend Paulus Pelantinus vervaardigd. Deze grafzerk in lateren tijd verloren gegaan zijnde, is er ongeveer honderd jaren later in den muur van het voormalige klooster der H. Clara, thans het Burger weeshuis, een gedenkteeken opgerigt, met een opschrift, waarin op eene vereerende wijze hulde wordt gebragt aan zijne groote verdiensten. 's Mans afbeelding ziet op verschillende wijzen het licht. Zijne geschriften, door Luther het eerst te Wittenberg uitgegeven, onder den titel van Farrago rerum theologicarum, zijn door Joachim Alting andermaal in het licht gegeven onder den titel van: Wesselii Gansfortii Groningensis rarae et reconditae doctrinae viri, qui olim lux mundi vulgo dictus fuit, opera, quae inveniri potuerunt, omnia, Gron. 1614. 4^o.

Wessel Gansfort was voorwaar een man op wien ons vaderland, naast eenen Erasmus, roem mag dragen. Niet alleen als godgeleerde, maar ook als beoefenaar der letteren, inzonderheid der Hebreeuwsche en Grieksche, was hij vermaard. Hij voegde daarbij eene groote bedrevenheid in de geneeskunde en een rijken voorraad van verkregene kennis en ervaring, waardoor hij de vraagbaak van velen was. Maar nog in een ander opzigt heeft Gansfort zich de kroon der onsterfelijkheid verworven. Hij toch was de eerste, die opzettelijk en openlijk de Pausselijke aflaatskraam aanviel. En is het dat hij daarom door zijne tijdgenooten den schimpnaam van: meester in tegenspraak (Magister contradictionis) verkregen heeft, in lateren tijd heeft hij er zich den eernaam van: voorbereider der Kerkhervorming mede verworven. Als zoodanig begroeten wij hem als een flonkerstar aan den lichthemel van Europa bij het einde van de vijftiende eeuw, en als zoodanig erkende hem de groote Luther, in de voorrede die hij bij de uitgave van Gansfort's geschriften voegde. Merkwaardig is de getuigenis die deze omtrent die schriften aflegt. ‘Indien’ zoo zijn zijne woorden ‘deze schriften eerder door mij gelezen waren, kon het mijnen vijanden toeschijnen, dat Luther al het zijne uit Gansfort's schriften genomen had; zóó zeer is het één geest, die in beiden leeft. Mijne vreugde en mijn moed klimmen. Nu twijfel ik niet, of ik ook regt ge-

[p. 38]

leerd hebbe, nu die man, ofschoon tijd, lucht- en landstreek en omstandigheden geheel verschillen, zoo sterk en zoo in alles, en dat bijna met dezelfde woorden, met mij instemt.’

Ons bestek laat niet toe breeder uit te weiden over de verdiensten van Gansfort op het gebied der godgeleerdheid, en van den gezegenden invloed, dien hij door mond en pen op zijne tijdgenooten uitoefende. Op het artikel Erasmus hebben wij het gezegd, dat, waar wij geroepen zijn het leven van zulke vermaarde mannen te schetsen, wij, zelfs met meerdere uitgebreidheid, nog altijd onvolledig zullen zijn, en dit gezegde is ook hier van toepassing. Maar betreurden wij het teregt dat den grooten Rotterdammer eenen hem waardigen vaderlandschen geschiedschrijver mist, hier, aan het slot van het artikel over den niet minder beroemden Groninger, mogen wij ons in het tegendeel verheugen. Hebben mannen als Hardenberg en anderen in vroegere dagen zich met het schrijven van 's mans geschiedenis onledig gehouden, in onze dagen was het de Hoogleeraar Muurling, die ons nader met zijn leven en zijne verdiensten bekend maakte. In diens werken, en in de verder hier genoemde bronnen, ontvingen wij een getrouw verhaal omtrent den man, die, om zijne veel omvattende geleerdheid en buitengemeene helderheid van geest, door zijne tijdgenooten het licht der wereld genoemd werd, maar die, het zijn de woorden van den eerwaarden Diest Lorgion, al zijn licht van Christus ontleende, en in wiens schatting deze alleen het licht der wereld is.

Zie Hardenbergii vita Wesseli Groningensis, vóór de Opera Wesselii, Gron. 1614, en gevolgd door (van Heussen en van Rijn) Oudhed. van Gron. bl. 107-130; Effigies et vitae Professorum Academ. Gron. et Omlandiae (Gron. 1654).; Foppens, Bibl. Belg. p. 1163, 1164; Goezius, Commentatio hist. theol. de Joanne Wesselo, Lub. 1719; Tegenwoordige staat van Stad en Lande, D. II. bl. 92, 93; Ypeij, Geschied. der Krist. Kerk in de 18^de eeuw, D. I. a. bl. 5; Dezelfde, Leerrede ter Gedacht. van de verdienst. der Nederl. vaderen betrekk. het werk der Kerkherv.; Ypeij en Dermout, Geschied. der Ned. Herv. Kerk. Zie het Regist. op Goesevoet; Levensbeschr. van Ned. Mann. en Vrouw. D. V. bl. 261-273; Westendorp, Jaarb. D. II. bl. 369, 370, 659-662; Hofstede de Groot, Geschied. der Broederenkerk te Gron. bl. 14; Kist en Royaards, Archief en Nederl. Arch. voor Kerk. Geschied. Zie de Regist., op Wessel; Delprat, Verh. over de Broedersch. van G. Groote, bl. 75, 93, 101, 104, 138; W. Muurling, Comment. de Wesseli Gansfortii cum vita tum meritis etc. Traj. ad Rhen. 1831; Dezelfde, Oratio de Wesseli Gansfortii principiis atque virtutibus, Amst. 1840; Ullmann, Johan Wessel etc. ook in het 2^de deel van zijne Reformatoren vor der Reformat. in het Holl. vert. door Munting en in 1835 te Leiden uitgegev; Gron. Volks-Alm. 1842, bl. 1-13 met portr.; Diest Lorgion, de voorbereid. der kerkherv. IV; Glasius, Verh. over Erasmus als Nederl. Kerkherv. bl. 272; Dezelfde, Godgel. Nederl. D. I. bl. 489-500; Muller, Cat. van portrett.