Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 5

[Thomas Erpenius]

ERPENIUS (Thomas), of van Erpe, was de zoon van Gerard Jan van Erpe en Beatrix de Bije, beiden afkomstig uit aanzienlijke geslachten te 's Hertogenbosch, welke woonplaats zij echter met Gorinchem hadden verwisseld, wegens de vervolging der Protestanten. Aldaar werd Thomas, den 3^den of den 11^den September 1584 geboren. Reeds op tienjarigen leeftijd vertrok hij naar Leiden, waar hij, eerst aan de Latijnsche school en vervolgens aan de Academie, eene wetenschappelijke opleiding ontving. Ofschoon hij meermalen door de vrees werd bevangen dat hij het in de wetenschap niet ver zou brengen, zóó zelfs dat hij op het punt stond zijne studiën vaarwel te zeggen, maakte hij in korten tijd verbazende vorderingen. Den 8^sten Julij 1608 werd hij door Rudolf Snellius tot Doctor in de wijsbegeerte en Meester in de vrije kunsten bevorderd, waarna hij zich met ijver op de godgeleerdheid toelegde, en vooral op raad van Scaliger de Oostersche letteren tot zijne hoofdstudie koos.

Ten einde zijne studien te voltooijen ging Erpenius op reis naar Engeland, Frankrijk, Duitschland en Italië. Hij bezocht de Hoogescholen te Londen, Cambridge, Oxford, Parijs, Saumur, Heidelberg, Genève, Milaan en Venetië, en doorsuuffelde aldaar de boekerijen voor de kennis der Oostersche taal. Overal knoopte hij verbindtenissen aan met groote geleerden, zooals te Londen met den oosterling William Bedwell, te Parijs met Isacus Casaubonus, van wien nog vele brieven aan Erpenius bestaan. In laatstgenoemde stad vertoefde hij een jaar om er het Arabisch van een Egijptenaar, Joseph Barbarus Jacobita, te leeren. Te Venetië liet hij zich door Turken in het Turksch, Persisch en Ethiopisch onderwijs geven, en keerde na eene afwezigheid van vier jaren in 1612 te Leiden terug.

Nog in tijds beriepen de Curatoren der Leidsche Hoogeschool hem den 9^den Februarij des volgenden jaars tot buitengewoon Hoogleeraar in de Oostersche talen, uitgezonderd het Hebreeuwsch, waarvoor reeds een Hoogleeraar bestond;

[p. 211]

uit Engeland toch werden hem reeds zeer vereerende aanbiedingen gedaan. Gedurende den tijd dat hij als Hoogleeraar werkzaam mogt zijn, heeft hij voor de studie der Oostersche letterkunde veel gedaan, zoowel door de uitgave van aller belangrijkste geschriften, als door het vormen van geleerde mannen, waarvan wij enkel Sixtinus Amama, Adolf Vorstius en Jacobus Golius willen noemen, om van anderen te zwijgen. Zoo groot was zijn ijver, dat hij eene Arabische drukkerij aanlegde, en deze van letteren voorzag, welke hij, voor eigene rekening met groote kosten had laten gieten. Curatoren toonden zich hierover erkentelijk, door hem eene buitengewone vereering, ter gedeeltelijke vergoeding dier kosten, toe te leggen, en bragten, in 1618, door zijne benoeming tot gewoon Hoogleeraar, eene billijke hulde aan zijne uitstekende verdiensten. Zijne drukkerij ging na zijnen dood aan Isaäk Elsevier over. Toen Curatoren in 1619 tot de oprigting van eenen tweeden leerstoel in de Hebreeuwsche taal besloten, werd hij aangesteld om dien te vervullen. Te Leiden trud hij den 6^den October 1616 ook in het huwelijk met Jacoba Buyes, dochter van den Raadsheer in het Hof van Holland, Johan Buyes, en van Jacoba Pieters. Zij schonk hem zeven kinderen, waarvan er vier vóór hunne ouders overleden.

Ofschoon zich niet mengende in de kerkelijke twisten van zijnen tijd, was Erpenius toch de Remonstranten niet ongenegen. Hoogerbeets, Episcopius, Vorstius en vooral de Groot waren zijne vrienden. Den laatsten was hij een toevallige medewerker tot zijne verlossing, daar de kist, waarmede hij den Loevensteinschen kerker ontkwam, die was, waarin Erpenius aan de Groot boeken geleend had. De zuster van Erpenius, Johanna, was gehuwd met Abraham Daatselaer, en het middel waardoor de Groot, na dat hij ontsnapt was, in veiligheid geraakte. Erpenius werd van het droevig lot, waarin zoovele andere Hoogleeraren deelden, bevrijd, eensdeels om dat er niemand gevonden kon worden om zijne plaats te vervangen; anderdeels dewijl hij de acten der Dordsche Synode geteekend had, meer door de noodzakelijkheid gedrongen, dan wel als bewijs van goedkeuring.

Bij de Staten stond Erpenius in hoog aanzien. Zij stelden prijs op zijne hulp als tolk bij de onderhandelingen met Aziatische en Afrikaansche vorsten. In 1620 zonden zij hem naar Frankrijk, om de predikanten van Parijs en Poitou, Pierre du Moulin en André Rivet te bewegen, tot de aanneming van een leerstoel te Leiden. Aanvankelijk was de uitslag zijner zending ongunstig; doch in het volgend jaar verkreeg hij, bij eene tweede zending, de toestemming van Rivet.

Onverwachts werd Erpenius, nog in de kracht zijns levens, weggerukt, door eene besmettelijke ziekte. Hij stierf te Leiden den 13^den November 1624, en werd in de St. Pieterskerk begraven, waar men hem ter eere een grafteeken heeft opgerigt,

[p. 212]

waarvan het uitvoerig opschrift bij Foppens wordt medegedeeld. Bij een besluit der algemeene Staten, bewerkt door den invloed van Prins Frederik Hendrik, werd aan zijne weduwe en kinderen een jaargeld van vierhonderd gulden toegelegd, voor de opdragt der Historia Saracenica, door Erpenius voorheen uitgegeven en ‘ten respecte van de goede diensten, bij denzelven Erpenius, in zijn leeven, den Lande gedaan.’

De afbeelding van Erpenius ziet op onderscheidene wijze het licht, en was ook op het geschilderd glas in het huis van Daetselaer te Gorinchem, en van daar in plaat, in van Wijn, Bijvoegselen op het 10^de deel van Wagenaar's Vaderl. Hist. Zijne geschilderde beeldtenis is op de Bibliotheek der Leidsche Hoogeschool. De uitmuntende verzameling boeken, waarin vele zeldzame werken gevonden worden, is door den Hertog van Buckingham, ten dienste van de Academie van Cambridge, aangekocht.

Erpenius vond in zijnen vriend, den uitmuntenden Gerardus Johannis Vossius, een waardigen vereerder van zijne nagedachtenis. De lijkrede door dezen over hem uitgesproken ziet het licht. Maar ook door tijdgenooten werd breed uitgeweid in zijnen lof. Men roemde uit eenen mond zijne werkzaamheid van geest, zijn scherpzinnig oordeel, zijn onbegrensd geheugen en zijne buitengewone geleerdheid. Zoo diep was hij doorgedrongen in de kennis der Oostersche talen, dat hij van verschillende zijden werd aangezocht om hulp. Zoo noodigde hem de Spaansche koning om ter verklaring van Arabische opschriften naar Spanje te komen, en de koning van Marokko toonde zijne Arabische brieven aan zijne hovelingen, als eene proeve van zuiverheid in taal en schoonheid van stijl.

De werken door Erpenius geschreven zijn deze:

Annotationes in lexicon Arabicum Francisci Raphelengii, Lugd. Bat. 1613. 4^o.

Grammatica Arabica, Lugd. Bat. 1613. 4^o. Herdrukt in 1636 cum Lokmanni fabulis. Nog eens herdrukt in 1656 en ook in 1767 Leid. 4^o. met aanteekeningen van A. Schultens, en in 1771 door J.D. Michaëlis in het Hoogduitsch vertaald uitgegeven.

Proverbiorum Arabicorum centuriae II, Lugd. Bat. 1614, 4^o. ibid. 1623. 8^o.

Lokmanni fabulae et selecta quaedam Arabum adagia, cum interpretatione Latina et notis, Lugd. Bat. 1615. 8^o. Later herdrukt met de Grammatica.

Novum Domini nostri. J.C. testamentum Arabice, Lugd. Bat. 1616. 4^o.

Grammatica Arabica dicta Giarumia, cum versione Erpenii et Libellus de centum vocibus regentibus sive linguae Arabicae particulis, Arabice et Latine, Lugd. Bat. 1617. 4^o. ibid. 1636. 4.

Historia Josephi patriarchae ex Alcorano Arabice, cum versione Latina et notis, Lugd. Bat. 1617. 4^o.

[p. 213]

Canones de literarum Evi apud Arabes natura et permutatione, Lugd. Bat. 1618. 4^o.

Rudimenta linguae Arabicae, Lugd. Bat. 1620, 8^o. ibid. 1628. 8^o. Paris. 1638. 8^o. In 1734 op nieuw door Albertus Schultens te Leiden in 4^o. uitgegeven en nogmaals aldaar in 1770 in 4^o. herdrukt.

Grammatica Ebraea generalis, Amst. 1621. 8^o. Genev. 1627. 8^o. Lugd. Bat. 1659. 8^o.

Orationes tres de linguarum Ebraeae atque Arabicae praestantia, Lugd. Bat. 1621. 8^o.

Libri duo Samuelis Ebr. et Lat. Lugd. Bat. 1621.

Pentateuchus sive quinque libri Mosis, Arabic. Lugd. Bat. 1622. 4^o.

Arcanum Punctationis revelatum et oratio de nomine tetragrammato, Lugd. Bat. 1624. 4^o.

Georgii Elmacini historia Saracenica, a Machomete Pseudopropheta usque ad initium Imperii Turcici, Lugd. Bat. 1625. fol. De Latijnsche en Arabische teksten verschenen ook afzonderlijk. In 1626 verscheen van dit werk te Londen eene Engelsche vertaling.

Psalmi Davidis Syriace cum versione Latina, Lugd. Bat. 1625. 4^o. In 1768 op nieuw door A. Dathe te Halle uitgegeven.

Grammatica Chaldaea et Syra, Amst. 1628. 8^o. Lugd. Bat. 1659, 8^o.

Versio et notae ad Arabicam paraphrasin in Evangelium S. Joannis, Rostoch. 1629.

De peregrinatione Gallica utiliter instituenda tractatus, Lugd. Bat. 1631. 12^o.

Praecepta de lingua Graecorum communi, Lugd. Bat. 1662. 8^o.

Indien een langer leven aan Erpenius ware geschonken, wij zouden ook nog van hem bezeten hebben, eene uitgave van den Koran, met latijnsche vertaling en aanteekeningen, een Thesaurus grammaticus, en een Arabisch woordenboek.

Zie G.J. Vossius, Oratio in Obit. Erpenii, Lugd. Bat. 1625, ook geplaatst in het 4^de deel van Vossius Opera p. 84-91; Meursius Ath. Bat. p. 301-305; Scriverius, Manes Erpeniani cum epicidiis variorum, Lugd. Bat. 1625; Foppens, Bibl. Belg. p. 1132-1134; Brandt, Hist. der Reform. D. III. bl. 922-924; Soermans, Acad. Reg. bl. 72, 90; Epistol. praest. ac. erud. Vir. (1704) Ep. 282, 359; Chaufepié, Nouv. Dict. hist. et crit. T. II. p. 45-47; Saxe, Onom. literar. T. IV. p. 233, 586; van Wijn, Bijvoegs. op de Vaderl. Hist. van Wagenaar, D. X. bl. 11, 12; Dezelfde, Nalezingen, D. II. bl. 2, 3; Amersfoordt, Oratio de studio Litt. Arabicor. (Harderw. 1816) p. 14-18; van Kampen, Geschied. der Ned. Letter. en Wetensch. D. I. bl. 285, 286, D. III. bl. 104; Collot d'Escury, Holl. roem, D. III. bl. 80, aant. bl. 13, 381; Siegenbeek, Geschied. der Leidsche Hoogesch. D. I. bl. 102, 114, 128, 132, 205, 222; D. II. bl. 12, 13, Toev. en Bijl. 102, 103; Brinkman, Naaml. van Boek. bl. 157; Muller, Cat. van Portrett. bl. 81.