Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 4

[Petrus Dathenus]

DATHENUS (Petrus), wiens eigenlijke naam vermoedelijk Pieter van Bergen, (Petrus Montanus) was, doch die uithoofde zijner geleerdheid, den bijnaam van Pierre d'Athénes verkreeg, waaruit die van Petrus Dathenus ontstaan is. Niet Yperen, niet Poperingen, maar het nabij laatstgenoemde plaats gelegene Cassel, was de geboorteplaats van den man, wiens leven gedurende bijna drie honderd jaren door een tal van schrijvers verhaald is, en die door den een met lof vermeld, door den ander miskend en verguisd werd. In het begin der zestiende eeuw uit Roomsche ouders geboren en in die godsdienst opgevoed, koos hij reeds vroeg de monnikenpij

[p. 64]

en begaf zich in het klooster der Karmelieten bij Yperen, van waar hij, met de leer der hervorming bekend en daarmede hoog ingenomen, eerlang vertrok, zich naar Londen begaf en daar als boekdrukker zich vestigde. Hier met de beroemdste voorstanders der hervorming in aanraking gekomen, gloeide hij alras van ijver, om ook zijne krachten tot het welslagen der groote zaak aan te wenden, en toen hij nu door Eduard VI tot het predikambt was toegelaten, aarzelde hij niet, en aanvaardde hij in 1555 het prediken te Frankfort en tot in 1566 te Frankenthal in den Palts. Doch vervuld van de begeerte om zijne landgenooten de gezuiverde leer te verkondigen, keerde hij in 1566 naar Nederland terug en trad te Kortrijk, Yperen, Poperingen en andere plaatsen van West-Vlaanderen, als hervormd leeraar op, waar hij door zijne prediking zulk een diepen indruk maakte, dat duizenden hem kwamen hooren, en zoowel daar als in Zeeland en Holland, waar hij mede verscheen, talrijke scharen tot de hervormde godsdienst overgingen.

Niet te verwonderen was het alzoo, dat hij zich daardoor den haat der landvoogdes op den hals haalde, het banvonnis over hem werd uitgesproken en aan zijne inhechtenisneming eene groote belooning verbonden werd. Doch hij ontweek bij Alva's komst het dreigende gevaar, vond andermaal eene schuilplaats in den Palts en verbond zich op nieuw als predikant aan zijne vroegere gemeente te Frankenthal. In 1568 woonde hij de synode der Nederlandsche kerken onder het kruis te Wezel bij, en vertrok spoedig daarop, althans vóór 1570, naar Heidelberg, waar hij tot hofprediker van hertog Joan Casimir werd aangesteld. In 1572 keerde hij wederom naar de Nederlanden terug en vinden wij hem als raad en commissaris van den prins van Oranje te Zierikzee werkzaam om orde te stellen in de gemeenten; terwijl hij in de achting van den prins en diens beide broeders, Jan en Lodewijk van Nassau, in ruime mate deelen mogt. Hij was in 1578 te Gent predikant, en verscheen in datzelfde jaar als afgevaardigde van de gemeente aldaar op de synode te Dordrecht, waar hij het voorzitterschap bekleedde en zich als streng calvinist deed kennen. Hij predikte vervolgens ook te Utrecht en te Amsterdam en bevorderde in beide plaatsen krachtig de hervorming, ofschoon hij daar nimmer als predikant is aangesteld geweest.

Naar Gent teruggekeerd, werd hij in gebeurtenissen gewikkeld, die op de beoordeeling van zijn karakter en op zijn levenslot den grootsten invloed hebben uitgeoefend, en waar hij, wie zal het ontkennen, zijn karakter als evangelieprediker jammerlijk verloochende. Aan het hoofd der zaken te Gent, stond, weinig tijds na de afkondiging van den geloofsvrede in 1578, Jan van Hembyze of Imbyze, die zich van Dathenus poog-

[p. 65]

de te bedienen, om zijne eigene verheffing te bewerken. Zijne bedoelingen werden door de denkbeelden van den ijverigen prediker zoozeer in de hand gewerkt, dat het niet te verwonderen was, dat beide mannen tezamenspanden om beiden hun doel te bereiken. Hembyze, de heerschzuchtige man, wiens plannen met de pacificatie van Gent in duigen vielen; Dathenus, de vurige voorstander en ijveraar voor de hervorming, in bittere woede ontstoken, door de, bij die vrede aangenomene bepaling, dat men niets tegen de roomsche godsdienst mogt ondernemen. Alzoo opgestookt door Hembyze en met vurigen ijver voor zijne leer bezield, bestijgt Dathenus den predikstoel, betoogt in welsprekende en wegslepende taal, dat die bepaling goddeloos was, en door drift vervoerd, noemt hij de geloofsvrede een heilloos werk en den prins van Oranje, als den bewerker er van, eenen, die zich om God noch godsdienst bekreunde. Daar barsten de driften der menigte los, andermaal worden de tooneelen van den beeldenstorm vernieuwd en de Roomschen vervolgd. Te vergeefs is de komst van Marnix; Dathenus blijft in denzelfden geest prediken en duldt geene godsdienst naast die door hem wordt verkondigd; doch de prins komt, en Dathenus vlugt met Hembyze naar Joan Casimir, zijnen vroegeren beschermer, die hen ontving en door een jaargeld in hunne behoefte voorzag.

In 1583 echter, begaf zich Dathenus met Hembyze andermaal naar Gent, en de eerste, onbewust van de verfoeijelijke plannen des laatsten, laat zich door zijnen godsdienstijver wederom overhalen om diens nu misdadige voornemens te bevorderen; doch de Gentenaars ontdekten Hembyze's verraad en Dathenus is bij de overgave der stad, in 1584 aan Spanje, genoodzaakt te vlugten. Hij begaf zich naar Holland, waagde het niet verre van Gouda te prediken en zich tegen der staten handel met Frankrijk te verzetten. Hierover vervolgd en vreezende in hechtenis genomen te zullen worden, vlugt hij naar Vianen, waar hij meende veilig te zijn, doch waar hij evenwel, op last der staten en van prins Maurits, gevangen genomen, maar onder handtasting ontslagen werd. Naauwelijks de Lek overgetrokken zijnde, werd hij te Vreeswijk andermaal gevat, naar Utrecht gevoerd en op het huis Hazenberg gevangen gezet. De punten en artikelen, waarop hij bij die gelegenheid is verhoord en die elders nog te lezen zijn, leverden geen genoegzamen grond op om hem te veroordeelen. Reeds in December 1584 werd hij, eerst onder borgtogt, later geheel ontslagen. Hierop verliet hij het vaderland, begaf zich naar het Holsteinsche en van daar naar Dantzig, waar hij zich als geneesheer wilde nederzetten, doch in dit plan, door de beschuldigingen der uit Vlaanderen gevlugte doopsgezinden, verhinderd werd. Nu trok hij naar Staden, in het hertogdom Bremen, oefende aldaar de praktijk uit onder den naam van Petrus

[p. 66]

Montanus, werd van onregtzinnigheid beschuldigd en vertrok als geneesheer naar Elbing, waar hij dermate de liefde en achting zijner medeburgers verwierf, dat men daar, toen hij den 19^den Februarij 1590 overleed, eene prachtige graftombe oprigtte, waarop zijn standbeeld levensgroot geplaatst is. Men zegt dat hij tijdens zijn verblijf in Engeland gehuwd is, met eene geestelijke zuster van de orde van St. Clara, doch men leest verder van deze vrouw niet.

Zonder ons te willen rangschikken onder 's mans heftige veroordeelaars, evenmin als onder zijne vurige aanhangers, ontkennen wij niet, dat zijne driftige geaardheid hem tot daden gebragt heeft, die hem voorzeker ontsieren, en die eenen belangrijken invloed op de gebeurtenissen in de zestiende eeuw hebben uitgeoefend; maar bij de beoordeeling van zijn gedrag, moet men zich ook weten te verplaatsen in zijnen toestand en in zijnen tijd; en dan gelooven wij te mogen vaststellen, dat hij ter goeder trouw heeft gehandeld en niet zoozeer gezien heeft op de middelen, dan wel op het goede dat hij er door meende tot stand te brengen. Wij keuren zijne heftigheid af, wij bejammeren het, dat zijne onverdraagzaamheid hem een tegenstander maakte van den prins van Oranje, wiens staatkundige handelingen hij niet begreep en er het nut niet van inzag; maar wij bewonderen in hem de standvastigheid in zijnen strijd voor het geloof, en zien in hem een krachtig werktuig in de hand der Voorzienigheid, tot uitbreiding van het gezegende licht, dat in de zestiende eeuw in ons vaderland opging. Teregt zegt daarom de hoogleeraar Royaards, ‘dat de verstrooide hervormden in die bange jaren van druk een leidsen raadsman, een bekwaam orgaan hunner bedoelingen behoefden, en dat daar niemand geschikter voor was dan Dathenus. Hij betoonde zich zoodanig, doch slechts bij tusschenpoozen. Dan blies hij het vuur der hervorming aan, en het ontvlamde met meer kracht.’

Intusschen waren 's mans verdiensten verre van alledaagsch. Uit overtuiging was hij hervormd en zijnen ijver in de verdediging van zijn geloof, ontsproot uit een zuiveren bron. Van daar had hij de kracht om zich onder levensgevaar en smartelijke omstandigheden tot de dienst der kerk gereed te houden, en waar hij zich ook bevond, nergens vergat hij hare belangen voor te staan. Zijn levensgedrag was onberispelijk, en zijne geleerdheid en welsprekendheid worden door vriend en vijand geroemd. Hij was zeer taalkundig en bedreven in de Grieksche, Latijnsche, Fransche en Hoogduitsche talen, en moeten wij hem al een volslagen gemis van dichterlijken aanleg ontzeggen, wij erkennen zijne goede bedoeling, om waar hij kon nuttig te zijn.

Er is reeds zooveel over Dathenus geschreven, dat wij vermeenen met het medegedeelde te kunnen volstaan; doch

[p. 67]

niettegenstaande dat vele, missen wij nog steeds eene hem waardige levensbeschrijving, overeenkomstig de eischen der hedendaagsche geschiedkundige wetenschap; zoodat wij ons verheugen hier te kunnen berigten, dat deze taak eindelijk door een jeugdig geleerde is ter hand genomen. Met een enkel woord moeten wij nog gewagen van de schriften van Dathenus, tot wier vervaardiging hij, te midden van tallooze levensbeslommeringen, nog den tijd vond. En dan vermelden wij allereerst zijne vertaling van den Heidelbergschen catechismus, die door hem, in 1563, in de Nederduitsche taal werd in het licht gegeven en die wat de vorm betreft, kleine veranderingen van een enkel woord uitgezonderd, tot heden toe volkomen dezelfde gebleven is en als zoodanig in alle Nederlandsche gemeenten bij de Duitsche hervormden nog in gebruik is; de titel was:

Catechismus oft christelicke onderrichtinge, ghelijck die in kercken ende scholen der Cheurvorstelicken Paltz gedreven oft gheleert wordt, wt de hoochduydtsche sprake in nederduits getrouwelick overgheset. Emden, 1563. Meermalen herdrukt.

Nog meer is Dathenus bekend geworden door zijne Nederlandsche psalmberijming, naar de Fransche van Beza en Marot bewerkt. Zij verscheen voor het eerst in 1566 te Frankenthal, en voorzag voor die en voor de Nederlandsche gemeenten, waar zij spoedig werd ingevoerd, in eene groote behoefte. Ongetwijfeld was zij gebrekkig, en Dathenus zelf ontkent niet dat zij in overhaasting vervaardigd is; en al is zij nu niet te vergelijken met die van den voortreffelijken Aldegonde of van latere dichters, zoo mogen wij het hem toch geenszins wijten, dat de dwaasheid der tijden zijn werk verkozen heeft, ruim tweehonderd jaren na de zamenstelling, boven al het voortreffelijke dat gedurende dien tijd het licht zag. Eene der eerste uitgaven van zijne psalmberijming, die later ontelbare malen herdrukt is, draagt tot titel:

De Psalmen Davids, wt den Fransoyschen Dichte in Nederlantschen overgheset, door Petrum Dathenum, Item, hier is bij gevoecht op die kant die Latynsche texte overgeset wt den Hebreeuschen van veerse tot veerse naar wtwisen getal. Van nieus overghesien ende gecorrigeert.... tot Rowaen. 1567, 12^o.

Aan Dathenus zijn wij ook nog verschuldigd de liturgische geschriften, die nog heden, ofschoon met eenige verandering, bij de Nederlandsche kerk in gebruik zijn. Hij was het die de Paltzische liturgie, ten dienste der Nederlandsche gemeenten te Frankenthal, uit het Hoogduitsch in het Nederduitsch vertaald, en ze tegelijk met zijnen catechismus en psalmberijming in 1566 heeft uitgegeven.

Verder is van zijne hand in het licht gezonden een werkje getiteld:

Entschuldiging der verjagten christen, 1560, en een boekje

[p. 68]

hetwelk hij in 1559 volgens eigene getuigenis, in zijne voorrede tot de psalmberijming, in de Nederduitsche taal in het licht gaf, om het verwijt te wederleggen, alsof hij al te toegevende ware geweest, omtrent het laten doopen der kinderen in de roomsche kerken.

Eindelijk vermelden wij nog zijne:

Aanteekeningen omtrent de gevoelens der leden van de kerkvergadering van Frankfort in 1577, uitgegeven door den Hoogleeraar L.G. van Renesse, in zijne Bijvoegselen op P. Villiers, Verdediging der Nederlandsche Kerken.

Zie Bor, Nederl. Oorlog. B. XII. bl. 986 (51), B. XIII. bl. 86 (128), B. XIX. bl. 518 (48); (de Beaufort) Leven van Willem I, D. III. bl. 209, 220, 323, 326; Brandt, Hist. der Reform., D. I. bl. 306, 372, 450; de Jonghe, Gentsche Geschied., D I. bl. 13, 46, D. II. bl. 71, 86, 107, 163, 166; Meiners, Oostur. Kerk. Geschied., D. I. bl. 377-383; W. te Water, Tweede Eeuwget. van de Geloofsbelijd., bl. 18, 28; dezelfde, Histor. der Herv. Kerk te Gent, bl. 189-221 en Aanhangs. bl. 41-60; J.W. te Water, Kort. Verh. der Ref. van Zeel., bl. 84-89; 's Gravesande, Twee honderdj. Gedacht. van het eerste Sijnode te Wezel, bl. 8, 41, 43, 46, 52, 55, 59, 61, 70, 128, 151, 200, 202, 210, 218; Charterboek van Friesland, D. IV. bl. 511; Saxe, Onom. Liter., T. III. p. 509, 510; Wagenaar, Vaderl. Hist., D. VII. bl. 218, 219, 220; D VIII. bl. 28; de Vries, Geschied. der Ned. Dichtk., D. I. bl. 50; Ypey en Dermout, Geschied. van de Herv. Kerk in Nederl., D. I. bl. 242, 324, 457, 526, 545, Aant. bl. 52, 98, D. II. bl. 19, 38, Aant. bl. 3, D. IV. Aant. bl. 18; Witsen Geijsbeek, Woordenb. van Ned. Dicht., D. II. bl. 109-114; Aanh. op het Woordenb. van G. Nieuwenhuis, D. II. bl. 269-274; de Kempenare, Vlaemsche Kron., bl. 16, 17, 20, 209, 212, 214, 215, 228, 236; Kist en Royaards, Archief voor Kerk. Geschied., D. V. bl. 108, 111, 386, 402, 439, 457, 459, D. VI. bl. 39, D. VIII. bl. 449-454, D. X. bl. 247; dezelfden, Ned. Arch. voor Kerk. Geschied. D. II. bl. 50, D. IV. bl. 283, D. V. bl. 445, D. VI. bl. 193-198; Groen van Prinsterer, Archiv. de la Maison d'Orange-Nassau, T. IV. p. 217, 220, 222, 227, 228, 229, 232, 234, 237, 238, 248, 370, 392, T.V. p. 56, 100, 103, 112, 121, T. VI. p. 386, 616, 617, T. VII. p. 33, 79, 80, 81, 302, 421, 54S, 581, T. VIII. p. 28, 92, 199, 210, 223, 338, 348, 385, 392, S. 134*, 140*, 154*; Glasius, Godgel. Nederl., D. I. bl. 336-345; Arend, Algem. Geschied. des Vaderl., D. II. St. VI. bl. 254, 257, 329; Janssen, Kerkherv. te Brugge, D. I. bl. 71, 177, 245 volgg. D. II. bl. 122, 128, 129, 144, 171, 190, 286; Diegerick, Petrus Dathenus, Notes sur le lieu de sa naissance, (Bruges 1857, 8^o.) aangehaald door den Algem. Konst- en Letterb. 1857, bl. 236, 237; Muller, Supplem. op den Cat. van Godgel. Werk., bl. 10.