Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 2. Derde en vierde stuk

[Johan Pieter Bourjé]

BOURJÉ (Johan Pieter), zoon van Isaac Bourjé en van Johanna Rachel Alffels, geboren den 27sten Augustus 1774 te Middelburg, waar zijn vader Koopman was, werd, naauwelijks de leeftijd van zes jaren, bereikt hebbende, door eene rotziekte aangetast, met dat noodlottige gevolg, dat hij het behoud van zijn leven met het verlies van het gehoor moest bekoopen. De volslagen doofheid, waarin hij sedert verkeerde, moest noodwendig eenen gewigtigen invloed op zijn volgend leven uitoefenen. Van zelve veroorzaakte zij eenen grooten hinderpaal in het dagelijksche verkeer, welke ook nog eenigermate hierdoor vermeerderd werd, dat de uitspraak zijner moedertaal, op de kinderlijke leeftijd, waarop hem het ongeluk trof, nog niet volkomen gevormd was. Voor zijne huisgenooten en bekenden, die in zijnen dagelijkschen omgang deelden, had evenwel eene langdurige gewoonte dien hinderpaal genoegzaam geheel opgeheven, daar men hem zijne gedachten, zoowel door zigtbare teekens, als door het schrijven met den vinger in de lucht, vrij spoedig mededeelde, waartoe tevens een vlug begrip van zijne zijde niet weinig medewerkte. Een meer dan middelmatige aanleg voor de gelijktijdige beoefening van Kunsten en Wetenschappen, een helder doorzigt en een bijzondere smaak voor het schoone, waren de gaven, welke hem tot vergoeding van het gemis des zoo belangrijken gehoorzintuigs, ten deele viel. Zijne ouders deden hem in alle die kundigheden onderrigten, welke, naar den toenmaligen staat van het onderwijs gerekend werden tot eene beschaafde opvoeding te behooren. Reeds vroegtijdig maakte hij snelle vorderingen in de kennis der Nederduitsche en Fransche talen, zoo mede in de gronden der wetenschappen, waarin hij zekeren J. Piester tot leidsman had. Weldra moest deze ondervinden, dat leerling en onderwijzer daarin op eenen gelijken trap van vordering stonden, zoodat eerstgenoemde zich verder verpligt vond, zijnen leerlust zonder hulp van anderen te bevredigen.

De beoefening der Teeken- en Schilderkunst behoorde onder zijne geliefkoosde werkzaamheden. Hierin had hij het eerste onderrigt genooten op de Stads-Teeken-Akademie van Jan van den Broeken en Jacobus Perkois en zijne verdere volmaking aan den Schilder Pieter Gaal te danken. Vele door hem vervaardigde schilderstukken strekken ten getuige, tot op welk eene hoogte hem de behandeling van het penseel eigen was geworden. Behalve eenige familieportretten, door zijn kunstvermogen voortgebragt, ver-

[p. 1101]

dienen hier eene opzettelijke vermelding, het welgelijkende afbeelsel van den bekenden Loods Frans Naerebout, en eene kopij van het oorspronkelijk portret van den grooten Michiel Adriaansz. de Ruiter, beiden door den Admiraal Jan Hendrik van Kinsbergen, aan het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen ten geschenke aangeboden en aldaar in het Museum voorhanden; voorts de fraaije afbeeldsels van twee verdienstelijke landgenooten, te weten, van den voormaligen Gouverneur der provincie Zeeland Jacob Hendrik Schorer, en den President van voormeld Genootschap Nicolaas Cornelis Lambrechtsen.

Bourjés verdiensten als Kunstenaar bepaalde zich echter geenszins tot het gebied der zoo even vermelde schoone kunst. Ook aan meer werktuigelijken arbeid had hij een gedeelte zijns levens met even gunstig gevolg gewijd. Het kunstdraaijen onder anderen maakte hij zich, door onderrigt van eenen bekwamen kunstenaar, vrij spoedig eigen en verkreeg hij hierin eene groote vaardigheid. Vele door hem in dat vak geleverde proeven mogen, naar het getuigenis van deskundigen, als wezenlijke kunststukken beschouwd worden. Buitendien had hij zich, uit bijzondere zucht tot de Proefondervindelijk Natuurkunde veel met de vervaardiging van Natuurkundige Instrumenten bezig gehouden, inzonderheid van zoodanige toestellen, welke bij de verklaring der verschijnselen, door de electriciteit te weeggebragt, gebruikt worden, en aan sommige van welke hij geen geringe tijd en moeite besteedde, om die met de vereischte juistheid en volkomenheid te voltooijen.

Ook de Sterrekunde werd door Bourjé met goed gevolg beoefend, zoo als kan blijken uit zijne in 1818 gedane berekening en meetkundige projectie der voor ons Vaderland zoo opmerkelijke zonsverduistering van den 7den September 1820, waarvan hij de naauwkeurige beschrijving heeft in het licht gezonden, onder den titel van:

Algemeene en bijzondere omstandigheden der zonsverduistering van den 7den September 1820. Middelb. 1820, met pl., ook geplaatst in het 3de deel der Werken van het Zeeuwsche Genootschap der Wetenschappen, van hetwelk den schrijver ter belooning van 's Genootschaps genoegen over de mededeeling van dat stuk, eenen zilveren medaille werd aangeboden.

Door het overlijden zijns vaders in het bezit van een matig vermogen geraakt zijnde, kon hij een onbekommerd bestaan genieten, geheel gewijd aan zijne liefhebberijen en wetenschappelijke oefeningen. Toen echter het voor ons Vaderland zoo noodlottige jaar 1810 ook hem in zijne geldelijke vermogens zwaar getroffen had, zoodat deze ontoereikend werden, om in de behoefte van zijn gezin te voorzien, maakte deze zorgelijke omstandigheid het hem ten pligt, om zijne talenten aan zijne tijdelijke belangen dienstbaar te maken, en trachtte hij alzoo het portretschilderen, zoo mede het teekenen van kaarten voor onderscheidene administratiën, als een middel tot verbetering van zijn bestaan, aan te wenden. Daar de kunst hem

[p. 1102]

evenwel te weinig voordeel opbragt, om daaruit bij voortduring de gewenschte verbetering te kunnen erlangen, gaf zulks aanleiding, dat hij later, bij de op handen zijnde invoering van het metrieke maten- en gewigten-stelsel, als sollicitant naar den post van IJkmeester optrad; eene poging waarin hij door de gunstige medewerking van het Provinciaal Bestuur naar wensch slaagde; terwijl hij vervolgens, in 1820, tijdens de organisatie van het personeel der nieuwe IJkbeambten door Koning Willem I tot Arrondissements-IJker over het Eerste district der provincie Zeeland werd aangesteld, welke post hij met den meesten ijver en de uiterste naauwgezetheid waarnam, waarom de Koning hem, op gunstige voordragt van den Minister van Binnenlandsche Zaken, in December 1833, met eene gratificatie van vijfhonderd gulden vereerde, als een nader bewijs van Zijner Majesteits welgevallen over zijne bemoeijenissen, ten voordeele van het ingevoerde maten- en gewigten-stelsel, waarmede hij vol hield tot een hevige catarrale ziekte hem den 12den Maart 1834 uit dit leven rukte. Hij liet bij zijne echtgenoote M.J. van de Kruysse een viertal kinderen na, te weten twee zoons, beide Ambtenaars der Marine en twee dochters.

De beoefening der Wis- en Natuurkundige Wetenschappen had voor Bourjés navorschenden geest steeds veel aanlokkelijkheid gehad. Het kon dus niet anders of de invoering van het nieuwe wijsgeerige stelsel van maten en gewigten, moest hem een heilzame maatregel toeschijnen, zoodat hij het in werking brengen daarvan reikhalzend te gemoet zag. Zijne benoeming tot Arrondissements-ijker stelde hem dan ook in de aangename gelegenheid, om door zijne kundigheden een werkzaam aandeel te hebben aan de invoering van dat nieuwe stelsel. Hij bezat juist al die theoretische en practische kennis, welke tot de rigtige waarneming van den hem opgedragen post gevorderd werden, en welke men destijds minder dan thans; bij het meerendeel der IJkers vereenigd vond. Van den oogenblik af, dat hij dien aanvaard had, strekten alle zijne bemoeijingen uitsluitend tot de bevordering der belangen van het nieuwe stelsel. Met eenen voorbeeldigen ijver en de strikste opvolging der op het stuk van den ijk bestaande voorschriften, vervulde hij zijn ambt dikwijls zelfs met terzijdestelling van geldelijke voordeelen: want naauwgezette pligtsbetrachting stond bij hem boven eigenbelang. Als kunstenaar en handwerksman was hij bovendien te grondig bekend met de werktuigelijke zamenstelling der onderscheidene maten, om op het onvoldoende werk van onkundige fabrikanten ligtvaardig zijnen ijkstempel te drukken, en het hierdoor in omloop te doen komen.

Als een natuurlijk gevolg van het gemis van het zintuig des gehoors genoot hij het voorregt van in zijne studiën en werkzaamheden weinig of geene afleidingen te ondervinden, en die, te midden van den huisselijken kring te kunnen voortzetten, of, wanneer het de waarneming van zijnen post gold, dezen soms, ten overstaan van een talrijk publiek, ongestoord uit te oefenen;

[p. 1103]

hierdoor was hij dan ook in staat aan alle zijne verrigtingen eene buitengewone mate van naauwkeurigheid bij te zetten

Het is wel te verwonderen, dat een man van zoo veelzijdige kennis alleen met het Lidmaatschap van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen vereerd was, zijnde hij daartoe in 1817 benoemd.

Reeds in dat zelfde jaar deed hij zich als een ijverig voorstander van het metrieke stelsel kennen, door de uitgave van een

Kort onderrigt in het Nederlandsche tientallig stelsel van maten en gewigten. Middelb. 1817, een werkje dat hoofdzakelijk bestemd was, om tot leidraad te dienen, bij het overeenkomstig de wet van 21 Augustus 1816 te geven onderwijs op de lagere scholen en waarvan in 1819 reeds een tweede druk verscheen.

Voorts bestaan er nog van zijne hand:

De opening van Middelburgs nieuwe havens den negenden van Oogstmaand 1817, met eene afbeelding van den gedenkpenning. Middelb. 1817. gr. 8^o.

Vergelijkings-schalen van de overeenkomsten der oude en nieuwe maten en gewigten, met eene verklaring. Middelb.

Handleiding tot de verificatie der lengtematen en gewigten met standaards naauwkeurigheid. Middelb. 1825. gr. 8^o.

Leesboek over de maten en gewigten, uitgegeven op aanbeveling der Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. Middelb. 1833. kl. 8^o, zijnde het antwoord op eene Prijsvraag door de Maatschappij Tot Nut van 't Algemeen uitgeschreven, waaraan eenstemmig de zilveren Medaille werd toegewezen.

Zie Collot d'Escury, Holland's Roem, D. VI. St. I. bl. 123, noot; (de Jong), Alphab. Naaml. van Boeken; Immerzeel, Levens en Werken der Kunsts.; (Brinkman), Alphab. Naaml. van Boeken; Algem. Konst- en Letterb. 1818, D. II. bl. 321, 323, 1819, D. II. bl. 51, 289 en 290; 1830, D. II. bl. 320 en vooral 1834, D. II. bl. 179-184, 195-199, 210-212, dien wij hier vooral gevolgd zijn.