Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 2. Eerste en tweede stuk

[Job en Gerard Berkheyden]

BERKHEYDEN (Job en Gerard), twee broeders, geboren te Haarlem, hebben zich beide als Kunstschilders beroemd gemaakt en hunne lotgevallen zijn zoodanig aanëen verbonden, dat wij ze hier ook gemeenschappelijk vermelden zullen.

Job, de oudste, geboren in 1628, werd, een jongeling zijnde, door zijnen vader op het boekbinden besteld, doch hij kreeg daar ras tegenzin in, en wilde Schilder worden; de onders waren hem hierin te wille, en zochten een bekwaam meester voor hem, bij wien hij de grondbeginselen van die kunst leerde. Job beijverde zich met zooveel lust en vlijt, dat hij binnen weinige jaren reeds een fraai stukje kon schilderen. Zijn broeder Gerard, de vorderingen van zijnen broeder ziende, kreeg mede lust in de kunst, en beijverde zich zoo vlijtig dat hij Job al spoedig op zijde streefde. Doch elk werkte in een bijzonder vak, waar zijne geneigdheid het meest toe overhelde. Job, denkende op eigen wieken te kunnen drijven, verliet zijnen meester, zette zich aan den Rijnkant neder, en maakte zich bij de dorpelingen tusschen Leiden en Utrecht bekend, waar hij vele voor eenen geringen prijs uitschilderde, hierdoor oefende hij zich met schilderen naar het leven, en bedong van het model nog geld toe. Ook nam hij aldaar zorgvuldig schelsen van alle zoodanige gezigten als hem behagelijk genoeg toeschenen, om in zijne landschappen gebragt te worden. Na zich dit gedeelte der kunst voldoende te hebben meester gemaakt, bestudeerde en beoefende hij het schilderen van figuren, waartoe hij zijne modellen uit de natuur ontleende, als landbouwers, herders, kroeghouders enz., en stoffeerde daarmede niet alleen zijne landschappen, maar hij stelde die ook voor als feestvierende, dansende, of zich gezellig onderhoudende, in de manier van Teniers.

Gerard daarentegen schilderde gezigten van huizen, groote gebouwen en kerken, alsmede gezigten langs de Heeren- en Keizersgrachten te Amsterdam, naar het oorspronkelijke geteekend, met boomen en allerhande beeldjes versierd, welke teekeningen hij dan in het groot overbragt en stout en meesterlijk behandelde.

Eindelijk bekroop Job de lust om te gaan reizen, hij sloeg het zijnen broeder voor, die aanstonds gereed was, en zij besloten eenen

[p. 415]

togt naar Duitschland te doen. Te Keulen onthielden zij zich eenigen tijd, om eenige kleine medegenomen stukjes voor geld te verwisselen, hetwelk hun wel gelukte; hierdoor geraakten zij onder anderen in kennis met een geestelijk zusje, die kort geleden haren broeder, eenen Priester, door den dood had verloren, zij was hier innerlijk bedroefd over, en sloeg onze schilders voor, of zij niet in staat zouden zijn haar een afbeeldsel van haren broeder te vervaardigen, op de beschrijving die zij er van zou geven; vreemd klonk hun dit voorstel in de ooren; Job keek op Gerard, en deze weder op Job, eindelijk zeide de laatste, na zich eenige tijd bedacht te hebben, dat hij zulks aannam; zij togen aan het werk, en volvoerden het tot genoegen van de Begijn, die zij mede afschilderden, en door wie zij ruim betaald werden. Van Keulen trokken zij naar Heidelberg, alwaar destijds de Keurvorst van de Paltz zijne hofhouding hield. Doordien die Vorst dagelijks met eene groote stoet ter jagt uitreed, namen de beide broeders die gelegenheid waar, om twee schilderstukken te vervaardigen, waarop de beeldtenis van den Keurvorst, sommige voorname Hovelingen, alsmede den Opperjagermeester, vrij aardig en gelijkende afgebeeld waren, dan geen moeds genoeg hebbende, om die den Vorst aan te bieden, bedachten zij den vond, om die op elkander te binden, en in eenen galerij te zetten, dien hij altijd door kwam wanneer hij ter jagt ging; zij hadden er iemand bij geplaatst, die last had, om, wanneer er gevraagd mogt worden, wie het daar nedergezet had, te antwoorden, dat het schilders waren, die in zekeren herberg te huis lagen. De Vorst, hier voorbij komende, liet er spoedig zijn oog op vallen, deed de rol losmaken, en bekeek de schilderstukken met bewondering, te meer, doordien hij er zijn eigen afbeeldsel en dat van onderscheidene zijner Hovelingen op ontdekte. Hij liet aanstonds de schilders roepen, prees grootelijks hunne kunst, betaalde hen rijkelijk en schonk hun daarenboven eenen gouden penning. Ook werd aan elk hunner een paard gebragt, om de jagt te verzellen. Hoe weinig lust zij er ook toe hadden, durfden zij het evenwel niet weigeren, dan het bragt hen in de grootste angst, doordien zij, het paardrijden ongewoon, dit als een middel beschouwden om den hals te breken. Op de paarden geholpen, zagen zij telkens naar elkander om, wien het eerst zandruiter zou worden; zij kwamen er nogtans heelshuids af, doch droegen wel zorg om in het toekomende geene deelgenooten meer van dit adellijke vermaak te wezen.

Aan dit hof oefenden zij eene geruime tijd hunne kunst, door voor den Vorst, het Hof en de voornaamste lieden der stad te schilderen, en hadden daarenboven een goed bestaan en een aangenaam leven, terwijl zij met grond op nog grooter voordeelen hopen konden.

Hoe goed deze uitzigten ook waren, kregen zij eindelijk een tegenzin in dit hoofsche leven; en Job zeide op zekeren dag tot Gerard: ‘Broêr, wat hebben wij er toch aan, om altijd onder vreemde oogen te zijn? als wij in Holland waren bij ons oud gezelschap, hadden wij somwijlen een vermaaklijk praatje over de

[p. 416]

kunst, onder een smakelijk pijpje. Willen wij maar heengaan?’ Gerard beraadde zich niet lang, maar gaf ras zijne toestemming, en zij spoedden zich eerlang naar hunne geboortestad, daar zij met eene zuster huis hielden; en van waar zij, wanneer zij eenige schilderstukjes in gereedheid hadden, naar Amsterdam trokken om die te verkoopen, en eenen vrolijken avond met de kunstoefenaars door te brengen.

Op eene van deze partijen gebeurde het, dat iemand van het gezelschap pochte op de doorluchtige afkomst en de beroemde bedrijven van zijne voorvaderen. Job, dat een koddige ziel was, gaf hem niet toe, maar verzon eene geheele legende van dappere daden door zijne voorvaderen verrigt, en rekende eindelijk uit, dat hij van koninklijken bloede afstamde, doch voegde hij er bij, het is van Jan Beukelszoon van moeders zijde, die zich te Munster liet kroonen; hierop ontstond een hartig gelach, en M. Consart maakte dit tweeregelig versje:

Te Munster was eertijds een koning, Jan van Leiden,
Een voorzaat van 't geslacht der geestige Berkheiden.

Gerard was bezadigder en ook meer ingetogen van aard; dikwijls vermaande hij zijnen broeder, om zoo los en ruw niet heen te praten, tevens betuigende, dat het hem verveelden, wanneer zij te zamen in gezelschap waren te moeten hooren, dat hij, alleen uit potsigheid, de menschen eene partij leugens voor waarheid zocht op den mouw te spelden. Wanneer het dan gebeurde, dat hij met zijnen broeder naar het gezelschap ging, maakte hij alvorens beding met hem, zeggende: ‘hoor Job, als gij al te grof liegt, zal ik de hand op mijne borst leggen, let er op, dat zal een teeken zijn, dat het hoog genoeg is, hou dan op.’ Voor het overige heeft men zeldzaam twee broeders gezien, die zooveel van elkander hielden, dat de een wilde was den ander aangenaam. Gerard overleed den 23sten November 1693, en Job uit een tuin op de Brouwersvaart komende, had het ongeluk daarin te verdrinken en werd den 14 Junij 1698 begraven. 's Rijks Museum te Amsterdam bezit van Gerard:

Een gezigt van den Dam, het voormalig Stadhuis en de Nieuwe Kerk te Amsterdam, eigenaardig gestoffeerd.

Beider Portretten komen voor bij Houbraken, Schoub. der Schild. D. III. tegenover bladz. 189.

Zie: dat werk t.a.p. bl. 189-199; Schrevelius, Beschr. der stad Haarl., bl. 477-480; van Hoogstraten en Brouërius van Nidek, Groot Algem. Hist. Woordenb.; Kok, Vaderl. Woordenb.; Chalmot, Biogr. Woordenb.; de Koning, Tafereel der stad Haarlem, D. IV. bl. 180-182 en 206; Biogr. Nation; Immerzeel, Levens en Werken der Kunsts.; Biogr. Univer.; Aanwijzing der Schilder. berustende op 's Rijks Museum te Amst.