Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 2. Eerste en tweede stuk

[Nikolaas Berghem]

BERGHEM (Nikolaas), Kunstschilder, geboren te Haarlem, in 1624, was de zoon van Pieter Klaasze, die ook een Schilder was, en in het begin niet dan visschen schilderde, doch naderhand kleine stukjes, waar doorgaans een tafeltje op kwam, met aller hande soort van suikergebak, in eenen zilveren schaal of eenen porseleinen schotel.

Volgens sommigen zou Nikolaas, den naam van Berghem hebben bekomen, ter gelegenheid dat hij, na de kunst reeds eenigen tijd geoefend te hebben, eene zeereis wilde ondernemen. Hij was reeds aan boord gekomen en de monstering van het zeevolk zou plaats hebben, toen de Stuurman, die hem kende, hem raadde liever zich verder op de kunst toe te leggen. Voorts liet hij Nikolaas in de sloep stappen, die op zijde van het schip lag, opdat hij van den Monstermeester niet gezien werd en riep tot het volk in de sloep: Berg-hem, hetwelk eerst eenen bijnaam werd, die hij later echter als toenaam aannam. Anderen willen dat hij dien naam gekregen heeft bij gelegenheid, van eenen brand, als men van hem, die toen nog een kind was, zou geroepen hebben: Berg-hem. Nog anderen heweeren echter dat hij, het eens bij zijn vader grof verkorven hebbende, door dezen werd nageloopen tot in het huis van Jan van Goijen, welke meester den vader tegenhield en tegelijk tegen de oudere leerlingen riep: Berg-hem.

Behalve zijn vader, die een gemeen kunstenaar was, heeft Berghem onderscheidene goede meesters tot zijn onderwijzers in de kunst gehad, zoo als: Jan van Goijen, Klaas Moijaert, Pieter Fransz de Grebber, Jan Wils, en ten laatste zijn neef Jan Baptist Weeninx. Zijn gelukkige aanleg ontwikkelde zich spoedig; terwijl zijne liefde voor de kunst zijnen ijver zoozeer aanvuurde, dat alle die meesters zich vereerd gehouden hebben, zulk een helder licht in de kunst te hebben ontstoken, zoo als hij op zijne beurt heeft kunnen roemen, op een groot aantal leerlingen, die door zijn onderwijs tot groote meesters opgekweekt zijn. Onder zijne leerlingen vindt men vermeld Karel Dujardin en Johannes Glauber. Hij werd inzonderheid, ten aanzien van zijne leerwijze geroemd, als mede dat hij de gave bezat, om de jeugd bijzonder tot ijver en naarstigheid aan de sporen; waartoe hij gewoonlijk spreuken en versjes gereed had, als onder anderen dit:

Nimmer moet g' u zelf, Gezellen!

Schoon in 't leeren moeite steekt,

En g' er veeltijds 't hoofd meê breekt,

[p. 399]

 

T' wijl een ander leeg loopt, kwellen,

 

Of het ijv'ren laten staan:

 

Denk: ik zal hier loon ontvangen

 

Voor mijn moeite, en roem erlangen,

 

Wanneer de andre beed'len gaan.

Daarenboven was hij minzaam, beleefd, en van een onbesproken wandel; ja een man van uitstekende naarstigheid; en met dit al kon zijne vrouw, de dochter van den kunstigen Landschapschilder Jan Wils, wanneer hij in grooten ijver aan zijn werk stil zat te arbeiden, en zij geen geritsel van hem hoorde, somtijds wel met den stok van eenen raagbol van onder tegen de zoldering aanbonsen, om hem, zoo hij voor zijn ezel mogt in slaap gevallen zijn, te wekken, ja zij hield hem doorgaans zoodanig kort van geld, dat hij somtijds fraaije prenten te koop ziende, daar hij zin in had, als zijne vrouw zich in geene goede luim bevond, en zich huiverig toonde, om het hem te schieten, het geld van zijne leerlingen daartoe leende; en wanneer hij eene schilderij verkocht, zonder dat zij er bij was, dan zoo veel van de som afkneep, om de gemaakte schuld buiten haar weten te betalen, en dus alle oneenigheid voor te komen. Ook was hij bijzonder op kunstige teekeningen van Italiaansche en andere meesters verslingerd, zoo dat hij rust noch duur had, als hij die te koop wist, voor hij er bezitter van was; niet minder liefhebberij had hij voor fraaije prentkunst, ja hij durfde voor eene prent van Rafaël Urbino, verbeeldende den Bethlehemschen kindermoord met den sparreboom, 60 guldens besteden. Dit maakte ook, dat er van zijn nagelaten papierkunst, welke kort na zijn overlijden te Amsterdam verkocht werd, een aanzienlijke som gelds gekomen is.

Hoewel van Berghem vlug in het schilderen was, was al wat hij vervaardigde meestentijds reeds verkocht, eer hij het afgewerkt had. Justus van Huisum, die in 1665 bij hem de kunst leerde, getuigt, dat hij destijds eene geruime tijd voor een Heer schilderde, die hem, tien gulden daags gaf, en dat hij van 's morgens vroeg tot vier ure in den namiddag, gemeenlijk voor den ezel zat, en dit met zooveel genoegen en lust deed, dat hij er somwijlen een deuntje bij zong. Anderen, die hem hebben zien werken, getuigen dat hij schilderde als of hij er mede speelde, hetgeen trouwens ook aan de dartele penseeltoetsen overal in zijne werken te bespeuren is. Daarenboven strekt het tot verbazing, dat daar hij zijn werk heeft gemaakt, om bijna alles te schilderen, echter elk voorwerp op zich zelve zoo goed in zijne soort is, dat het te zamengevoegd zijnde, een uitmuntend geheel uitmaakt, en bezwaarlijk valt te beoordelen, in welk vak hij het bekwaamste was. Doch bovenal verdient verwondering, dat een kunstenaar, die zoo vele stukken geschilderd heeft, er zoo menigvuldige veranderingen van schikkingen en voorwerpen in heeft weten te brengen, dat geen twee naar elkander gelijken. Van Berghem heeft portretten, stukken

[p. 400]

met levensgroote figuren, en in kleiner omvang, veldslagen, zeestranden en plunderingen geschilderd; maar het vak, waarin hij het meest uitgemunt en eenen onsterfelijken roem behaald heeft, is het landschap met tamelijk groote stoffaadje. De Burgemeester van der Hulk, te Dordrecht, liet hem een groot stuk schilderen, verbeeldende een bergachtig landschap, met ossen, koeijen, schapen, beelden enz., en tegelijk bestelde hij er een aan Jan Both, beloovende aan elk 800 gulden, en een geschenk daarenboven voor hem, die zich het best gekweten had; wanneer zij nu die stukken afhadden en die nevens elkander vertoonden, zeide van der Hulk: ‘elk van u heeft zijne vlijt getoond’, en gaf aan beide eene vereering. De etsnaald wist hij even geestig te behandelen als het penseel. Er bestaan van hem 53 prentjes met verschillende dieren. Velen daarvan zijn uiterst zeldzaam.

Van Berghem stierf den 18 Februarij 1683. Van dezen meester zijn op het 's Rijks-Museum te Amsterdam de volgende stukken aanwezig:

Een zeer fraai bergachtig en boomrijk landschap met eenen herder en eene herderin, drijvende eene drift beesten door het water, verder nog, eene vrouw gezeten op een os.

Een Italiaansch landschap, met hoog opgaand geboomte, verbeeldende een avondstond. Eenige beesten worden gedreven door eene herder, rijdende op eenen ezel. Aan de andere zijde ziet men eenen jongen, die eene menigte schapen wegdrijft.

Een Landschap met Ruth zich nederbuigende voor Boas; voorts eene menigte koornmaaijers, landlieden en beesten.

Een zeer fraai Italiaansch bergachtig Landschap, met eene rivier doorsneden, en eene vrouw zittende op een wit paard. Zij schijnt in gesprek met eene andere vrouw, over eenige lieden, die met hun vee in eene pontschuit gereed zijn over te varen. Op den voorgrond een man bij een beladen ezel; verder eenige landlieden, staande en liggende koeijen, bokken en schapen.

Een Wintergezigt op het ijs. Een man met een paard en eene ijsslede; verder een landschap, hetwelk zeer natuurlijk met sneeuw bedekt is.

Een Wintergezigt aan eenen stadswal. Op het ijs vooraan staat een wit ontspannen paard bij eene slede; voorts vier boeren, bezig zijnde om een vat bier op eene slede te laden; in het verschiet zijn twee boeren, die op het ijs kolven, en nog verder de stadspoort, bij welke eenige vaartuigen voor het havenhoofd in het ijs liggen.

Een Italiaansch Landschap, met hoog gebergte, aan eene rivier op den voorgrond eene menigte beesten en herders. Dit kleine stukje is van het fraaiste penseel van dezen meester.

In het Koninklijk Kabinet te 's Gravenhage vindt men van hem:

Een Italiaansch Landschap.

Een Zwijnenjagt.

Een gevecht tusschen Ruiters in eene Grot.

[p. 401]

Zijn portret is naar de schilderij van Savary, door den Parijschen plaatsnijder Etienne Fecquet in het koper gebragt, en komt mede voor in Immerzeel, Levens en Werken der Kunstsch., D. I. bl. 41.

Zie, behalve het boven reeds aangehaalde werk: Houbraken, Schoub. der Schilders, D. II. bl. 109-114; van Hoogstraten en Brouërius van Nidek, Groot Algem. Hist. Woordenb.; Schrevelius, Besch. van Haerlem bl. 474-477; Kok, Vaderl. Woordenb., D. VI. bl. 416; Chalmot, Biogr. Woordenb., D. II. bl. 313-316; Koning, Tafereel der stad Haarl., D. IV. bl. 171-174; Biogr. Nat.; Collot d'Escury, Holl. Roem, D. I. bl. 98, 99, 103 en 104; Biogr. Univ.; van Eynden en van der Willigen, Geschied. der Vaderl. Schild., D. I. bl. 408-412; Nieuwenhuis, Algem. Woordenb. van Kunst. en Wetenschap.; Biogr. Nation.; Biogr. Univers.; Aanwijz. der Schild. berustende op 's Rijks Museum; Notitie der Schild. van het Kon. Kab. te 's Gravenh.