ZL. Jaargang 3

[p. 77]

Van boekbinder tot grafisch vormgever
A.M. Oosterbaan en De Gemeenschap
··· [Lex van de Haterd]

Over het tijdschrift De Gemeenschap (1925-1941) is veel geschreven. Deze publicaties gaan bijna zonder uitzondering over literaire aspecten van dit maandblad. Zonder twijfel terecht, want regelmatige medewerkers als H. Marsman, Jan Engelman, Anton van Duinkerken en F. Bordewijk zijn niet de minsten onder de literatoren van het interbellum. De uiterlijke vormgeving van het tijdschrift is tot nu toe echter onderbelicht gebleven. Ten onrechte, want zowel de typografische vormgeving als de kwaliteit van de illustraties zijn over het algemeen van hoog niveau en vernieuwend in hun tijd, vooral in de eerste tien jaargangen. Ruim 16 jaar lang kreeg elke maand een andere kunstenaar de opdracht een illustratie of een ontwerp voor het omslag van het tijdschrift te maken. Deze omslagen vormen samen een prachtige staalkaart van nu eens expressionistische dan weer constructivistische of typofotografische kunst. Een van de belangrijkste vormgevers van De Gemeenschap, zeker in de periode 1930-1935, was de drukker Andries Oosterbaan.

Arnhem-Amsterdam-Utrecht

Dankzij een bewaard gebleven bidprentje weten we dat Andreas Martinus Oosterbaan op 23 juli 1882 wordt geboren in Arnhem en sterft in Utrecht op 5 maart 1935. Verder is er weinig over hem bekend. Bij mijn weten bestaat er geen enkel boek of artikel over zijn werk en ook in de literatuur over grafische vormgeving wordt zijn naam nauwelijks genoemd. Ik kom daar op het eind van mijn artikel op terug.

Een bron, die weliswaar niets over zijn ontwerpen zegt, maar wel wat biografische informatie geeft, is het gedenkboek Van vonk tot vlam (1947), uitgegeven bij het dertigjarig bestaan van de NV Drukkerij en Uitgeverij Lumax, waarvan Oosterbaan de eerste directeur was.

Oosterbaan gaat na de lagere school in Arnhem al meteen aan het werk op een drukkerij. Aanvankelijk is hij vooral geïnteresseerd in het boekbindersvak. Als hij dit ambacht goed onder de knie heeft, bekwaamt hij zich in de typografie. Al snel blinkt hij hierin uit. Hij wordt leraar aan de Teken- en

[p. 78]

Reclamedrukwerk voor drukkerij Lumax

Kunstambachtschool in Amsterdam en aan de Grafische Vakschool in Utrecht. Hij trouwt met de Utrechtse A.M. van Duivenbode (1881-1955). Uit dit huwelijk worden tien kinderen geboren.¹ In 1908 meldt Oosterbaan zich aan als lid van de RK Grafische Bond. Vier maanden daarna verhuist hij naar Amsterdam, waar de hoofdstedelijke afdeling hem tot haar voorzitter kiest. In de algemene vergadering van september 1909 wordt hij namens de afdeling Amsterdam lid van het hoofdbestuur. In 1915 wordt hij zelfs landelijk voorzitter, een niet-gesalarieerde functie die hij tot juni 1919 blijft vervullen. Hij moet dit werk dan neerleggen wegens zijn benoeming tot directeur der Eigen Drukkerij van de Katholieke Arbeiders Beweging (KAB). Met zijn achtergrond als boekbinder, typograaf en organisator is hij bij uitstek geschikt om de Eigen Drukkerij van de KAB, later Lumax geheten, te gaan leiden.

1 Met dank aan Andrea Hoofs uit Hoogerheide voor deze en andere gegevens over haar grootvader.

[p. 79]

In 1917 was het gebouw van de Utrechtse drukkerij Triumph aan de Oude Kamp door de KAB overgenomen. L.A. Evers uit Roermond was als bedrijfsleider aangesteld. Ongeveer tien personeelsleden drukten vakbladen, jaarverslagen en brochures van de KAB. Daarnaast produceerden ze veel klein drukwerk voor particulieren en reclame voor bedrijven. In 1919 wordt een nieuw gebouw op Ondiep 6 betrokken. De productie wordt aanzienlijk uitgebreid en Oosterbaan wordt directeur van het vernieuwde bedrijf. Het lag in de rede dat de ambitieuze Oosterbaan de kwaliteit van het drukwerk van Lumax wilde verbeteren en de productie op een hoger artistiek plan wilde brengen. Een uitgelezen kans deze ambitie te verwezenlijken krijgt de drukkerij als De Gemeenschap eind 1929 in financiële problemen komt en genoodzaakt is van drukker te veranderen.

De Gemeenschap

Het eerste nummer van het tijdschrift De Gemeenschap verschijnt in januari 1925 met een houtsnede van Henri Jonas op het omslag, een Christus tussen rokende fabrieksschoorstenen. Met dit omslag wordt de trend meteen gezet: modern katholiek, sociaal bewogen en met veel aandacht voor beeldende kunst en andere culturele uitingen.

De eerste redactie bestaat uit een groepje jonge katholieken, allemaal twintigers, uit Utrecht: de als kunstrecensent bij het progressief-katholieke dagblad Het Centrum werkzame Jan Engelman, de onderwijzer Henk Kuitenbrouwer en de architect Willem Maas. Het redactiesecretariaat is in handen van Albert Kuyle, pseudoniem van Louis Kuitenbrouwer, de jongere broer van Henk. Ook hij werkt als journalist voor Het Centrum. Kuyle is bovendien goed bevriend met Piet van Rossum, wiens acht jaar oudere broer Theo technisch directeur is van Het Centrum. Al met al voldoende redenen om voor elkaar te krijgen dat De Gemeenschap gedrukt kan worden op de persen van het Utrechtse dagblad Het Centrum. Van Kuyle kwam ook het idee om een uitgeverij te starten. In de eerste twee jaren gaat het nog om een enkele uitgave maar als de samenwerking met de meesterdrukker Charles Nypels uit Maastricht in 1927 vaste vorm heeft aangenomen, volgen de uitgaven elkaar snel op: boeken van Marsman, Kuyle, Engelman, Van Duinkerken, Albert Helman (die aan het einde van de eerste jaargang tot de redactie van De Gemeenschap zou toetreden) en vele anderen. Net als het tijdschrift werden de boekuitgaven van de uitgeverij bijna zonder uitzondering modern vormgegeven door de Maastrichtenaar Charles Nypels: omslagen en illustraties van expressionistische kunstenaars als Jozef Cantré, Henk Wiegersma en Otto van Rees; maar ook met opvallende, door het constructivisme beïnvloede, ontwerpen van de architecten Sybold van Ravesteyn, Willem Maas en Gerrit Rietveld.

Kuyle is heel handig in het lospeuteren van financiën, maar erg slordig in de besteding en de verantwoording daarvan. Eind jaren twintig zijn de schul-

[p. 80]

den aan Leiter-Nypels, de drukkerij van Charles Nypels' vader waar veel van het Gemeenschap-drukwerk wordt vervaardigd, en aan de drukkerij van Het Centrum zo hoog opgelopen dat de samenwerking met De Gemeenschap opgezegd wordt. De Gemeenschap moet uitzien naar een nieuwe drukker en vindt die in Utrecht bij drukkerij Lumax. Ter leniging van de financiële nood wordt op 21 augustus 1930 De Stichting De Gemeenschap opgericht die via uitgifte van obligatieleningen geld bijeen brengt. Deze Stichting steunt de uitgeverij en neemt haar op 31 december 1931 zelfs over.²

Het tijdschrift De Gemeenschap is op de persen van Lumax gedrukt van januari 1930 tot en met oktober 1933. Het omslag van het oktobernummer van 1933 is nog van Oosterbaan en er staat, zoals bij elke aflevering, een paginagrote advertentie van Lumax op de achterzijde van het omslag. Vanaf het novembernummer van 1933 heeft er nooit meer een advertentie van Lumax in De Gemeenschap gestaan. Vanaf december 1933 tot het laatste nummer van De Gemeenschap in oktober 1941 wordt de advertentiepagina gevuld door uitgeverij Foreholte uit Voorhout, mogelijk de nieuwe drukker van De Gemeenschap, hoewel ik deze veronderstelling niet bevestigd heb kunnen vinden in het Gemeenschap-archief.³ Niet alleen van het tijdschrift, ook van de boeken blijft onduidelijk waar ze na 1934 gedrukt zijn. In geen enkel boek van De Gemeenschap wordt na 1934 de naam van de drukker vermeld, iets wat vóór die tijd meestal wel gebeurde. Er is overigens na 1934 geen enkel typografisch interessant boek meer verschenen. Waarschijnlijk worden de boeken bij wisselende drukkers ondergebracht en is er geen bijzondere relatie meer, zoals dat daarvóór wel het geval was met bijvoorbeeld Leiter-Nypels en Lumax. De reden waarom Lumax in oktober 1933 met het drukken van De Gemeenschap stopt, heb ik evenmin kunnen achterhalen. Waarschijnlijk is, dat er opnieuw financiële problemen zijn en dat Lumax het bij het uitblijven van achterstallige betalingen niet langer verantwoord vindt om het tijdschrift te drukken. Als dit zo is, moet Oosterbaan hier in ieder geval van op de hoogte geweest zijn want hij zit, vanaf het begin van de oprichting van de Stichting De Gemeenschap tot zijn dood in maart 1935, als penningmeester in het bestuur. Zeker is in ieder geval dat Lumax in 1940 nog een vordering van 5000 gulden op Stichting De Gemeenschap heeft, die zij dan kwijtscheldt om een faillissement van De Stichting te voorkomen.

2 Zie ook Th.A.P. Bijvoet, ‘Over de geschiedenis van uitgeverij De Gemeenschap’, in: Th.A.P. Bijvoet e.a. (ed.), Teruggedaan. Eenenvijftig bijdragen voor Harry G.M. Prick [...]. Letterkundig Museum, 's-Gravenhage 1988, p. 36-44.

3 Dit archief bevindt zich in het Letterkundig Museum in Den Haag en bevat vooral documenten vanaf 1934. Alles van voor die tijd is vrijwel zeker verloren gegaan.

Stijlkenmerken van de ontwerpen van Oosterbaan

In de periode 1930-1935, waarin Oosterbaan de belangrijkste vormgever van De Gemeenschap is, verandert de uiterlijke verzorging van het tijdschrift nauwelijks. De door Nypels uitgezette lijnen worden ook in deze jaren gevolgd. Figuratieve, expressionistische omslagen van met name Charles Eyck en Jozef Cantré worden afgewisseld met avant-gardistische, typografische omslagontwerpen en fotomontages van onder anderen Paul Schuitema, Otto Freundlich,

[p. 81]

F. Bordewijk, Blokken (1931)

Jacques Schreurs, Omnis terra (1932)

Piet Worm, Kees Strooband en Oosterbaan zelf. Het grootste verschil is wel de regelmatige inzet van fotomontages voor de omslagen van het tijdschrift en van de boeken, die van 1930 tot eind 1933, meestal ook bij Lumax worden gedrukt. Oosterbaan toont zich daarmee een aanhanger van de zogenaamde typofotografie (ook wel fototypografie genoemd), een trend in de typografie die eind jaren twintig in Nederland in zwang komt en waaraan namen van internationaal vermaarde Nederlandse ontwerpers als Piet Zwart en Paul Schuitema verbonden zijn.⁴

De ontwerpen van Oosterbaan zijn ook in belangrijke mate beïnvloed door het constructivisme, een stroming in de beeldende kunst en de architectuur van het interbellum, die met betrekking tot de typografie vooral uitgewerkt is

4 Zie Dick Maan & John van der Ree, Typo-foto. Elementaire typografie in Nederland 1920-1940. Veen, Utrecht 1990.

[p. 82]

F. Bordewijk, Knorrende beesten (1993)

Eric van der Steen, Gemengde berichten (1932)

door De Stijl-oprichter Theo van Doesburg, de Hongaarse Bauhaus-kunstenaar László Moholy-Nagy en de Russische avant-gardist El Lissitzky. Jan Tschichold, een Duitse typograaf, heeft in 1928 de theorie beschreven in Die neue Typographie, een boek met veel voorbeelden en voorschiften, jarenlang de bijbel voor aankomende avant-garde typografen.

Bij nadere beschouwing hebben de grafische ontwerpen van Oosterbaan de volgende stijlkenmerken gemeen:

- moderne lettertypes, meestal strak en schreefloos;

- grote en vette lettercorpsen, niet alleen in het band- of omslagontwerp maar geregeld ook in de broodtekst;

- ruime interlinies, ook in de broodtekst;

- paginavullende ontwerpen;

- regelmatig diagonaal op de pagina plaatsen van teksten of illustraties;

- regelmatig asymmetrische opbouw van het ontwerp;

- zorgvuldig opgebouwde constructies, vaak op basis van geometrische figuren (lijn, rechthoek, vierkant, driehoek en cirkel); hierbij maakt Oosterbaan gebruik van het op de drukkerij beschikbare loden of houten

[p. 83]

M. Revis, 8.100.000 m³ zand (1932)

Eric van der Steen, Nederlandsche liedjes (1932)

zetmateriaal; hij tekent niet zelf, maar maakt soms gebruik van een tekening van een andere kunstenaar, bijvoorbeeld bij het ontwerp voor Nederlandsche liedjes (1932) van Eric van der Steen;

- sober kleurgebruik: vaak wordt buiten zwart maar één steunkleur gebruikt; rood is daarbij favoriet; een enkele keer combineert Oosterbaan deze kleur met geel of blauw;

- gebruik van foto's of fotomontages in het ontwerp; 8.100.000 m³ zand (1932) van M. Revis en Knorrende beesten (1933) van Bordewijk zijn hiervan de mooiste voorbeelden;

- alleen kapitalen of alleen onderkastletters voor het hele woord; Oosterbaan zal zelden, althans niet op het omslag of de titelpagina, een boektitel of auteursnaam beginnen met een hoofdletter en met kleine letters verder gaan, zoals in de traditionele vormgeving gebruikelijk is; wel gebruikt hij beide soms binnen één ontwerp: kapitalen voor de auteursnaam en onderkast voor de boektitel of andersom, bijvoorbeeld bij het omslag voor Knorrende beesten van Bordewijk en Gemengde berichten (1932) van Van der Steen.

[p. 84]

Omslag van De Gemeenschap, februari 1930

Omslagontwerpen van Oosterbaan voor het tijdschrift De Gemeenschap

Van vier typografische omslagen van het tijdschrift De Gemeenschap uit de periode 1930-1934 staat vast dat Oosterbaan de ontwerper is, omdat zijn naam op de inhoudspagina als zodanig vermeld wordt. Van een vijfde omslag acht ik het auteurschap op grond van stilistische overwegingen waarschijnlijk. Het gaat hierbij om het allereerste nummer dat Lumax gedrukt heeft, namelijk de aflevering van januari 1930. Op de inhoudspagina staat geen ontwerper genoemd. Dat is opvallend, want de naam van de ontwerper wordt in De Gemeenschap vrijwel altijd vermeld. In de enkele gevallen dat het niet gebeurt, is het meestal zo dat de maker niet een gastontwerper is, maar iemand van de redactie of een medewerker van de drukkerij. In de jaren 1925-1930 gaat het dan om Kuyle die als redactiesecretaris nauw bij de productie van elk nummer betrokken is en af en toe een omslag verzorgt of om Charles Nypels die tot

[p. 85]

1931 als typografisch adviseur en vormgever bij De Gemeenschap betrokken is. Oosterbaan wil met de eerste onder zijn leiding gedrukte aflevering van De Gemeenschap waarschijnlijk zijn visitekaartje afgeven. Ook daarom is de kans groot dat hij de ontwerper is. Het kan bescheidenheid zijn of onzekerheid dat hij zijn naam als ontwerper niet vermeldt. Het is een typografisch ontwerp waarbij op een gele achtergrond roze, schreefloze kapitalen gebruikt worden voor de tijdschriftnaam.

Het omslag van het volgende nummer, van februari 1930, neemt hij opnieuw voor zijn rekening, nu met expliciete naamsvermelding in de inhoudspagina. Op een crèmekleurige achtergrond plaatst hij dit keer opnieuw schreefloze letters in rood en zwart, diagonaal op de pagina. De tekstblokken en tekstregels vormen driehoeken en rechthoeken en zijn zodanig op het omslag geplaatst dat de restvormen opnieuw driehoeken en rechthoeken vormen: een mooi voorbeeld van constructivistisch vormgeven.

Daarna duurt het bijna een jaar voor er opnieuw een creatie van Oosterbaan volgt, het opvallende omslag van januari 1931: een zilverkleurig fond met een smalle, feloranje baan in de lengte en de naam van het tijdschrift in zwarte, vette letters in de breedte gedrukt. In september 1931 is er nog een letterontwerp in roodbruin en in oktober 1933 een weinig opvallend ontwerp in geel en bruin. Buiten het omslag van februari 1930 onderscheiden de ontwerpen van Oosterbaan zich nauwelijks in positieve zin. Aansprekender resultaten behaalt Oosterbaan met zijn boekverzorging voor De Gemeenschap.

Boekontwerpen van Oosterbaan voor uitgeverij De Gemeenschap

Van in totaal acht boeken uit het fonds van uitgeverij De Gemeenschap staat vast, dat de typografische verzorging van Oosterbaan is, omdat het in het colofon vermeld wordt.⁵ Het is jammer dat Oosterbaan slechts in een deel van zijn boeken een colofon opneemt die overigens enkel summiere informatie geven. Er staan bijvoorbeeld nooit gegevens in over papiersoort of lettertype, informatie die je in de colofons van Charles Nypels vaak wel kunt vinden.

Naast deze acht boeken, is er nog een vijftal waarvan het zeker is dat het door Lumax gedrukt is en waarvan het waarschijnlijk is dat Oosterbaan ervan de typografie verzorgd heeft. Zijn naam wordt echter in geen van de colofons vermeld.⁶ Op grond van stijlkenmerken neem ik aan dat het om ontwerpen van Oosterbaan gaat.⁷

Ten slotte zijn er nog drie boeken waarvan niet vaststaat dat ze onder leiding van Oosterbaan door Lumax gedrukt zijn.⁸ In deze uitgaven staat geen colofon en is het Lumax-logo ook nergens te vinden. Dat het volgens mij toch om ontwerpen van Oosterbaan gaat, baseer ik op het feit dat de boeken uitgegeven zijn in de periode dat Lumax voor De Gemeenschap drukte en op het gegeven dat de typografie en de vormgeving in belangrijke mate voldoen aan de stijlkenmerken van het werk van Oosterbaan.

5 Zie bijlage I. Ik beperk mij in dit artikel tot de boeken en laat een aantal brochures die De Gemeenschap in de Lumaxperiode heeft uitgegeven buiten beschouwing.

6 Van Lumax is bekend dat het verscheidene typografische ontwerpers in dienst had. Lumax was geen kleine drukkerij. Om een indruk van de omzet te geven: in 1930 leverde het voor 350.000 gulden aan drukwerk af. Omgerekend naar de prijzen van tegenwoordig gaat het over een omzet van ruim twee miljoen euro.

7 Zie bijlage II.

8 Zie bijlage III.

[p. 86]

F. Bordewijk, Bint (1934)

M. Revis, Gelakte hersens. Ford's leven, Ford's auto's (1934)

Oosterbaans laatste jaren

Zoals gezegd, eind 1933 stopt Lumax met het drukken voor De Gemeenschap, waarschijnlijk om financiële redenen. Na oktober 1933 is mij geen tijdschrift-aflevering, boek of brochure bekend waarin Lumax als drukker herkenbaar aanwezig is (via logo, advertentie of vermelding in het colofon). Er is één uitzondering. In het najaar van 1935 wordt nog Het voorschot van Gerard Wijdeveld gedrukt. In deze poëziebundel wordt het grootste gedeelte van de eerdere bundel Het vaderland (1930) herdrukt. Een mogelijke verklaring voor het feit dat Lumax deze uitgave, overigens na de dood van Oosterbaan, nog verzorgd heeft, is dat het zetsel nog ter drukkerij aanwezig was.

Ook al raakt de drukkerij in artistiek opzicht eind 1933 aan De Gemeenschap een belangrijke klant kwijt, in commercieel opzicht gaat het haar voor de wind. Een belangrijke mijlpaal voor Lumax vormt het jaar 1934, het jaar waarin de drukkerij haar grootste en meest veeleisende klant binnen-

[p. 87]

haalt: het katholieke dagblad De Volkskrant. Een enorme uitbreiding van personeel en materieel is het gevolg. Er komen nieuwe persen, gietovens, zetmachines en er moet flink verbouwd worden op Ondiep nummer 6. Op 14 januari 1935 rolt het eerste exemplaar van De Volkskrant bij Lumax van de persen. Oosterbaan is de architect van de nieuwe organisatie, maar het is ook het laatste wat hij voor Lumax heeft kunnen doen. Niet lang hierna wordt hij ernstig ziek en hij sterft op 5 maart 1935 in zijn woning aan de Admiraal van Gentstraat in Utrecht.

Waardering

Zoals ik in de inleiding van mijn artikel vermeld heb, wordt Oosterbaan in de literatuur over grafische vormgeving niet of nauwelijks genoemd. In het standaardwerk Grafische vormgeving in Nederland komt hij in het geheel niet voor.⁹ In Dutch Graphic Design 1918-1945, wordt Oosterbaan beschouwd als een belangrijke en vaak over het hoofd geziene typograaf, een natuurtalent wiens boekontwerpen tot de meest vernieuwende van de jaren dertig behoren.¹⁰ In het al geciteerde Typo-foto 1920-1940 is een afbeelding van het omslag van 8.100.000 m³ zand van M. Revis opgenomen, maar wordt in de tekst geen regel gewijd aan Oosterbaan.

Voor de vernieuwing van de grafische vormgeving in Nederland is Oosterbaan naar mijn mening echter van grote betekenis geweest. Met name de omslagontwerpen voor de drie boeken van Bordewijk (Blokken, Bint en Knorrende beesten) en voor 8.100.000 m³ zand en Gelakte hersens van Revis staan op grote hoogte. Dat Oosterbaan desalniettemin niet erg bekend is geworden, verklaar ik uit zijn eigen bescheidenheid. Hij voelde zich toch eerder ambachtsman dan kunstenaar. Dat verklaart mogelijk ook dat hij op foto's van feestjes en partijen van De Gemeenschap niet voorkomt. Veel van zijn werk is ‘ongesigneerd’ gebleven.

Doordat hij relatief jong gestorven is, heeft hij zijn memoires niet kunnen opschrijven zoals Anton van Duinkerken, Albert Helman en Sybold van Ravesteyn wel gedaan hebben. Curieus genoeg komt Oosterbaan zelfs in deze geschiedschrijving door insiders niet voor.

9 Kees Broos & Paul Hefting, Grafische vormgeving in Nederland. Een eeuw. Veen, Amsterdam 1993.

10 Alston W. Purvis, Dutch graphic design, 1918-1945. Van Nostrand Reinhold, New York 1992.

[p. 88]

Bijlage I

Met zekerheid door Oosterbaan vormgegeven boeken

1	A.J.D. van Oosten, Het vuurwerk (1930): een eenvoudig, typografisch ontwerp in rood en zwart van deze poëziebundel van de latere Gemeenschaps-redacteur Van Oosten. De bibliografische gegevens zijn in een driehoek geplaatst met de punt naar beneden. Het is een nog redelijk traditioneel ontwerp door de symmetrische opbouw en het gebruik van een lettertype met schreef.
2	F. Bordewijk, Blokken (1931): naar mijn mening het mooiste omslagontwerp dat Oosterbaan gemaakt heeft. Uiterlijke vormgeving en inhoud van het boek passen perfect bij elkaar. Blokken gaat over de mislukking van een heilstaat, een nieuwe rechtlijnige maatschappij. Het taalgebruik is zakelijk, objectief. Het verhaal is verdeeld in korte, reportageachtige blokken tekst. Bordewijk beschrijft de toekomstige wooncultuur: kubussen en woonblokken. Oosterbaan sluit hierbij in zijn ontwerp naadloos aan. Van de letters van de titel van het boek en de naam van de auteur heeft de ontwerper typografisch een blok gemaakt. Dit letterblok past Oosterbaan op drie verschillende manieren toe. De band van de gebonden uitgave, waarop slechts één blok wordt gebruikt, verschilt van het omslag van de ingenaaide versie, waarop het blok twee keer voorkomt. Het ontwerp van de titelpagina is weer anders. Daar wordt het blok vier keer toegepast. Door de letters te laten variëren in corpsgrootte en -dikte en door te spelen met de kleuren zwart en rood ontstaat een zeer afwisselend beeld. Oosterbaan sluit met dit ontwerp aan bij het constructivisme, zoals Bordewijk dat literair doet met dit mooie voorbeeld van de Nieuwe Zakelijkheid in de literatuur van de jaren dertig. Een afwijkend en daardoor opvallend detail vormt het logo van De Gemeenschap. Alles in dit ontwerp is in blokken met schreefloze kapitalen geconstrueerd, maar het uitgeverslogo staat in onderkastletters in een cirkel. Een speels element in dit bijzondere ontwerp.
3	Albert Helman, Wij en de literatuur (1931): een eenvoudig letterontwerp in zwart en blauw op omslag en titelpagina. Het linnen van de band van dit boek, dat een bundeling bevat van vier toespraken van Helman, is uitgevoerd in zwart en geel en kent als enige versiering het Gemeenschapslogo. Niet alleen de letters voor het omslagontwerp zijn schreefloos maar ook de letters voor de broodtekst. Dat is vrij bijzonder. Het komt alleen in dit boek voor en bij Blokken. In beide boeken past Oosterbaan een zeer ruime interlinie toe.
4	Chris de Graaff, Alleenspraak (1931): een eenvoudig letterontwerp op omslag en titelpagina; naam van de auteur en de titel van het boek zijn in goudopdruk herhaald op de blauwlinnen band. De gedichten van deze bundel zijn in een strakke, schreefloze letter ruim op de pagina gezet. Alleenspraak, Wij en de literatuur en Het Wereldorgel van Anton van Duinkerken, dat naar een maquette van Charles Nypels eveneens in 1931 voor De Gemeenschap gedrukt werd onder leiding van Oosterbaan, werden door het Nederlands Verbond van Boekenvrienden gerekend tot de vijftig best verzorgde boeken van de Nederlandse productie van 1930-1931.
5	Albert Kuyle, Songs of Kalua (1931): deze bundel poëzie werd als tweede druk bij De Gemeenschap uitgegeven, met een roze omslag, waarover in de lengte een witte band loopt, waarin de bibliografische gegevens weer in roze gedrukt zijn. De eerste druk verscheen in een oplage van 140 exemplaren in 1927 bij Charles Nypels in Maastricht met illustraties van Jozef Cantré en Otto van Rees.
6	Eduard Brom, Bloemlezing (1932): een eenvoudig letterontwerp in zwart en blauw op de titelpagina en in alleen blauw op de band. Gedrukt op geschept papier van Pannekoek en voorzien van een door Charles Eyck getekend auteursportret op het frontispice.
7	Eric van der Steen, Nederlandsche liedjes (1932): in de ingenaaide versie heeft Oosterbaan een tekening van Charles Eyck gebruikt en op geheel eigen wijze in het omslag verwerkt. Hij gebruikt de Eyck-illustratie als achtergrond voor drie tekstblokken, die samen door het gebruik van de kleuren rood, wit en blauw een suggestie van de Nederlandse vlag geven. In de gebonden editie laat hij de tekening op de band weg en werkt met drie vlakken rood, wit en blauw waarbij de tekst in rood en blauw op het witte vlak staat, waardoor in dat blok opnieuw een rood, wit, blauw ontstaat.

[p. 89]

A.J.D. van Oosten, Het vuurwerk (1930)

8

Eric van der Steen, Gemengde berichten (1932): ook hier gebruikt hij een tekening van Eyck, nu als illustratie van een krantenpagina, waarbij de titel van het boek de kop van een rubriek in de krant wordt. Een opvallend detail is dat de naam van de schrijver geheel in onderkast staat en de boektitel in kapitalen, beide met schreef dit keer.

Bijlage II

Door Lumax gedrukte en waarschijnlijk door Oosterbaan vormgegeven boeken

1	Gerard Wijdeveld, Het Vaderland (1930): een bundel poëzie in een oplage van 500 exemplaren, uitgegeven in 1930 maar reeds in de winter van 1929 op de persen van Lumax gedrukt. Het is een op dat moment in het Gemeenschapsfonds geheel afwijkend ontwerp. Voor het eerst schreefloze kapitalen, groot en vet, in zwart gedrukt op een felrode achtergrond. De letters beslaan de hele ruimte van het omslag. Hetzelfde ontwerp wordt herhaald op de titelpagina maar de titel is dan in blauw gedrukt op crèmekleurig, gevergeerd papier. Het is de vroegste Lumaxuitgave die ik in het Gemeenschapsfonds aangetroffen heb en waarschijnlijk is het Oosterbaans eerste proeve van boekverzorging.
2	M. Revis, 8.100.000 m^3 zand: uitgegeven in 1932 en gedrukt in het najaar van 1931. Van de uitgaven die, getuige het colofon in ieder geval door Lumax gedrukt zijn maar waarbij de naam van Oosterbaan niet genoemd wordt, is dit boek naar mijn mening een van de mooiste. Oosterbaan, die op grond van stijlkenmerken toch wel als de maker beschouwd mag worden (de typografie van Zand lijkt qua compositie sterk op die van het omslag van het tijdschrift De Gemeenschap van februari 1930), heeft voor het ontwerp van het stofomslag gebruikgemaakt van een foto. Wie de foto heeft gemaakt, is mij onbekend. Voor zover bekend fotografeerde Oosterbaan niet zelf. De letters staan dit keer in rood, schuin op het omslag. De schreefloze kapitalen, op zichzelf een vierkant, vormen samen een driehoek met de bovenrand van het omslag. Deze vierkante en driehoekige vormen komen weer terug in de constructie van de

[p. 90]

	kraanwagen, die samen met zijn schaduw ook weer een driehoek vormt. Zelfs de takjes in het zand doen een beetje mee. De van bovenaf genomen foto van de hijskraan in een enorme vlakte geeft een mooie suggestie van een grote hoeveelheid zand.
3	Jacques Schreurs, Omnis terra (1932): alleen op de achterzijde van de ingenaaide uitgave is te ontdekken dat het hier een Lumaxuitgave betreft. Ook het omslagontwerp doet niet direct vermoeden dat het hier om Oosterbaan gaat. Op het omslag (en op de band van de gebonden editie) staat een illustratie van Charles Eyck, in zwart gedrukt op een geel fond. De letters zijn klein en mager gedrukt en staan schots en scheef op de pagina: dit is naar mijn idee geen Oosterbaan. Het lijkt wel of er twee typografen met het boek zijn bezig geweest want wát blijkt als je het boek openslaat: er zijn twee titelpagina's. Op de eerste wordt de tekening van Eyck herhaald, nu in rood afgedrukt op een crème achtergrond en vervolgens is er een tweede titelpagina waar de bibliografische gegevens in een gestileerd letterontwerp, vermoedelijk van Oosterbaan, in rood en zwart afgedrukt zijn in de vorm van een kruis. Ook in de lopende tekst hinkt de typografie op twee gedachten: de mager afgedrukte tekst staat in schril contrast tot de vet en groot afgedrukte bladzijdenummers. Daardoor ontstaat een naar mijn idee onevenwichtig geheel, dat ik hier alleen noem omdat de tweede titelpagina zo mooi is. De vorm van het kruis is goed gekozen want dit gemeenschapsspel gaat over het leven van Jezus en had de bedoeling de lezer te stichten. Een functioneel ontwerp dus.
3	Jacques Schreurs, Nis en nimbus (1933): een gedichtenbundel verlucht met illustraties van Charles Eyck, Joep Nicolas, Otto van Rees en Lambert Simon. De ingenaaide editie van deze Lumaxdruk is vermoedelijk niet van Oosterbaan, het omslag- en titelpaginaontwerp is tamelijk traditioneel evenals het gekozen lettertype. Het bandontwerp van de gebonden uitgave, waarschijnlijk wel van Oosterbaan, is veel gedurfder, met name door de keuze voor een compleet zilverkleurig fond met blauwe letters, iets wat Oosterbaan eerder gedaan heeft bij het januari-nummer van 1931 van het tijdschrift De Gemeenschap.
4	F. Bordewijk, Knorrende beesten (1933). Op het omslag van deze korte roman staat een fotomontage van Kees Strooband. Waarschijnlijk heeft hij alleen de fotomontage geleverd en is de typografie en de verdere boekverzorging van Oosterbaan. Alle bekende stijlkenmerken komen in dit boekje terug: de schreefloze, grote, vette letters in rood en zwart op de titelpagina en de ruime interlinie en de grote paginanummers in de broodtekst. Opvallend detail in dit ontwerp is dat de bovenkant van de kapitalen van de auteursnaam door de basis van de onderkastletters van de boektitel heenloopt. Door het verschillend kleurgebruik van de beide tekstregels doet het aan de leesbaarheid niets af.

Bijlage III

Waarschijnlijk bij Lumax gedrukte en vermoedelijk door Oosterbaan vormgegeven boeken

1	Anton van Duinkerken, Groot Nederland en wij (1931): op het omslag staat een vage zwart-wit foto van een landkaart van Nederland en België. Een hand met een vergrootglas laat een stuk van de kaart uitvergroot zien. Alleen dit stuk, Vlaanderen en Zuid-Nederland, is scherp. De rand van het vergrootglas valt nog net boven Utrecht. Van wie de foto is, weet ik niet. De lang-gerekte, schreefloze kapitalen staan in rood op het omslag.
2	M. Revis, Gelakte hersens. Ford's leven, Ford's auto's (1934): deze geromantiseerde biografie van Henri Ford heeft een uitgesneden zwart-wit foto van een Ford op de donkerrode band. De titel van het boek loopt in de lijn van de auto mee. De foto is gesneden in een driehoek die met de punt naar beneden op het omslag is geplakt. Deze werkwijze geeft een dynamisch beeld, een suggestie van de snelheid van de auto. De titelpagina lijkt op die van 8.100.000 m^3 zand. Het zijn de enige twee mij bekende ontwerpen waar Oosterbaan gebruikmaakt van kaderlijnen. Meestal vormen de letters door hun wijze van groepering zelf een kader.
3	F. Bordewijk, Bint (1934): deze roman over de ondergang van een directeur van een school met ijzeren tucht en discipline, valt eigenlijk net buiten de periode dat Lumax voor De

[p. 91]

Anton van Duinkerken, Groot Nederland en wij (1931)

Gemeenschap drukte. Het boek is in november 1934 verschenen. Het is niet vele maanden eerder gedrukt. Het typografisch ontwerp van Bint lijkt op dat van Blokken en Knorrende beesten zodat de verleiding groot is het aan Oosterbaan toe te schrijven. Oosterbaan zorgde er vaker voor dat boeken van dezelfde auteur typografische kenmerken gemeen hebben. We zien dat ook bij de boeken van Van der Steen en Revis. En tenslotte zit hij in 1934 nog in het stichtingsbestuur van De Gemeenschap en drukt Lumax later ook nog Het voorschot van Wijdeveld, waaruit blijkt dat de band tussen drukker en uitgever niet helemaal verbroken is. Het is opvallend dat ook in de nawoorden van de facsimile-uitgaven van Blokken en Bint niets over Oosterbaan gezegd wordt. Ook Reinold Vugs rept in zijn lijvige Bordewijkbiografie uit 1995 met geen woord over hem, terwijl het succes van de boeken Blokken, Knorrende beesten en Bint toch voor een deel is terug te voeren op de opvallende omslagontwerpen. Bordewijk zelf was erg te spreken over het uiterlijk van Bint getuige de volgende zinsnede uit een brief aan A.J. Schneiders van 13 november 1938: ‘De lange letters van den omslag verbeelden de masten van een radiostation. Bint immers is een “zender”. Het ontwerp van den omslag is een zeer gelukkige vondst van de uitgeefster geweest’.^12 ^11

12 Geciteerd door Harry Scholten, ‘Nawoord’, in: F. Bordewijk, Bint [facsimile-uitgave]. Nijgh en Van Ditmar, 's-Gravenhage 1984, p. I-VIII.

11 Een uitvoerige beschrijving van inhoud en vormgeving van Blokken is te vinden in: J.A. Dautzenberg, ‘De meest vervolmaakte orde op aarde bereikbaar. Over Blokken van F. Bordewijk’, in: M.H. Schenkeveld e.a., Over verhalen gesproken. Analyses van verhale. Wolters-Noordhoff, Groningen 1982, 37-61 en in R. Breugelmans, ‘Blokken in het kwadraat’, in: F. Bordewijk, Blokken [facsimile-uitgave]. Nijgh en Van Ditmar, 's-Gravenhage 1986, p. 113-118. Beide bronnen maken geen melding van Oosterbaans bemoeienis met de vormgeving.