Yang. Jaargang 31

[p. 56]

[Vervolg De macht van het nee zeggen]

voelde de angstige blik van de Titaan uit gezwollen, blauwe ogen en zag voor mij uit naar de zwarte spleten van de Kaukasus. De adelaar vloog weg, een stuk lever in de klauwen dat schreide als een kind. Over de rand van de mand (het nest) zag ik de gesnavelde kop van een mens.

Nee, de droom is geen kunstwerk, wel de goudschat in de nachtpo.

Wat de psycho-analyse over een droomfragment aan betekenis kan meedelen is het algemene, dat wat ook voor anderen wil gelden. In dit algemene schuilt het therapeutisch element. Het is echter ook zo dat dit algemene binnen de persoon tot het bijzondere wordt dat deze ene uitleg niet verdraagt. In het bijzondere is de onstilbare honger naar meer en iedere exegese heeft een schuld aan een mogelijk andere. Benjamin heeft daar veel aandacht aan geschonken en doelde op deze houding in zijn begrippen ‘profane Erleuchtung’ en ‘Materialistische Mystik’ en zelfs de messcherpe Kraus nam het serieus in zijn ‘die Aufklärung des Geheimnissen wird durch sich selbst erfolgen’ en ‘je näher man ein Wort ansieht desto ferner sieht es zurück’.

Het schrijven dat hieruit ontstaat is altijd het schrijven geweest dat mij voor ogen zweefde en fascineerde. Dat was ongetwijfeld ook de diepe ervaring die ik in mijn prille jeugd aan het totaal onbegrijpelijke plantkundeboek opdeed dat alle sporen droeg veel te zijn bestudeerd en dat geel van blad en bruin van rand was als een geheime tekst vol duistere profetieën. Zo verging het mij met de in diezelfde tijd bestudeerde gedichten van Rilke en de met grote reverentie omgeven teksten uit de bijbel: vlak voor het oog, vol waarheid, maar ondoordringbaar. Daarvan bleef de overtuiging dat het fantastische, verbeelde en bovenreële meer van de werkelijkheid onthult dan het realisme dat al antwoord geeft als de vraag nog niet eens is gesteld. In het zich ontwikkelende, rijke subject dat daarvan wil getuigen, schuilt het gevaar van de waan der onmiddellijkheid als een garantie voor waarheid. Daar waar de uitdrukking adequaat is, is ze tegelijk onpersoonlijk, geobjectiveerd, afdruk, ook geldend voor anderen, wel te integreren in de eigen subjectiviteit, maar niet te assimileren. Dit uitmiddelpuntige, deze waakzaamheid die het zich uitdrukken moet begeleiden, is een vorm van denken dat niet identificerend is. Het negatieve in dit denken is het niet afsluiten, het niet willen beslissen, maar het opschuiven, uitstellen en verdagen. De werkelijke behoefte het anders te zeggen, het niet voor eens en altijd te formuleren, is de blik waarop bijvoorbeeld kunstwerken recht hebben, waarbij de inhoud van de begrippen toeneemt en de omvang af.

Het amor vacui

In de springprocessie van Echternach is niet ‘Hegels Weltgeist’, zegt Adorno in zijn Minima Moralia: beperking, herhaling en voorbehoud zijn geen wezenskenmerken van de dialectiek. Eerder wordt daarin een gedachte in zijn consequentie tot het uiterste doorgevoerd, tot zij omslaat in haar tegendeel - hiermee een verborgen identiteit prijsgevend - dan haar al dansend een kwaliteit toegekend. Zo is Job in het gelijknamig bijbelboek een dialectische, door Gods lieve glimlach overhuifde figuur, die daar wel bij vaart en zijn vroomheid gehonoreerd ziet. Deze rechtgelovige wordt door een onverklaarbare ellende overvallen en zijn vraag wordt er een naar de gerechtigheid Gods. Maar geen zwerk scheurt, geen stem klinkt en noodlotsslag na noodlotsslag voert hem naar een uiterste in zijn misère. Dit cruciale punt stelt hem eindelijk eens in staat zich bij het zo vaak in de mond genomen woord gerechtigheid werkelijk iets voor te stellen, namelijk het absolute tegendeel van wat hij meemaakt. ‘De meest intense aanwezigheid van God is zijn afwezigheid’, schreef Gershom Scholem aan Walter Benjamin, een Kabbalistische uitspraak, maar ook in het denken van Adorno dat zich graag in randgebieden waagt terug te vinden, zodat zelfs hij, bij het begrip Auschwitz, nog een vluchtweg openhoudt in de theologie. Een apocalyptische cesuur die de mogelijkheid biedt aan de alles afsluitende grens, waar het verbod geldt zich daarachter nog iets voor te stellen, zich wél iets voor te stellen. Het is de waarheid der ondenkbaarheid die hij vanuit het eind der geschiedenis construeert. Eerst de diepste trap van verval, een mensheid gereduceerd tot dierlijkheid, de overgang naar het niets, de jongste dag, is tegelijk ook het punt waar het totáál andere, de ontknoping, er niet, níet is, zo alsof Messiaans licht door de naden kiert. In de hardheid en barsheid van deze visie waarin het oorlogstrauma duidelijk herkenbaar is ligt, behalve een nee tegen het zo olieachtig thuiszijn van Jobs vrienden in de bijbelteksten, vooral een nee tegen de onverbiddelijke positivisten, een houding waardoor de fascinerende visie de praxis niet bereikt, dit niet kan en eigenlijk ook niet wil.

Dit tot een uiterste opjagen van een gedachte naar het omslagpunt is geen automatisme waarin zich als vanzelf het ene in het andere aandient, eerder is het de begeerte naar een blinde plaats in het denken, een amor vacui, een windstilte, een punt dat in zoverre muzikaal is te noemen, omdat in de muziek stilte ook allesbehalve de afwezigheid van alle klank is. Het herkennen ervan, het formuleren, is al een vertroebeling en het verdere verloop in de dialectische gedachtengang is altijd vergezeld van een gevoel van teleurstelling.

[p. 57]

Nooit lost dit denken zijn belofte in. Het doet even denken aan de sprong bij Kierkegaard uit het ethische, in een uiterste betrokkenheid op de transcendentie. De sprong zelf is echter tevergeefs en doet achter zichzelf terugvallen.

De niet in te tomen onverzoenlijkheid van het negeren is het centrale punt bij Adorno, het zit in zijn aandacht voor het triviale, het bijzondere, het nieuwe en in samenhang daarmee in zijn gram tegen de repressieve vormen van het denken, de liquidatie van het individu, de bewustzijnsindustrie en meer. Wie denkt dat een denkende verhouding tot deze factoren obsoleet is geworden is blind aan het ene oog, en wie denkt dat dit is in te ruilen tegen het postmodernisme met zijn provocerende alzijdige tolerantie, het hoereren met begaafdheden en talenten en de zwaarteloze vrijblijvendheid, is blind aan het andere.

De achttiende eeuw achtte Nietzsche ‘feminin und verlogen’, de negentiende ‘redlich aber düster’. De twintigste zou hij hebben aangemerkt als barbaars. Geen reden vooralsnog het negativisme af te zwakken door het als verfletst, vervaald of als bombast aan te merken. Integendeel, het dient eerder aangescherpt als dat nog mogelijk was. Adorno heeft de dalectiek in Jobs beroerdigheid zeker gewaardeerd, zich echter toch verzet tegen iedere poging om aan de gruwelen van Auschwitz welke zin dan ook toe te kennen, bijvoorbeeld die van het stichten van de staat Israël, uit angst voor de versluiering van wat zich daar werkelijk heeft afgespeeld.

Op irrationaliteit zal men het denken van Adorno niet betrappen, ondanks de gewaagdheid van zijn aforismen zoals het al eerder, maar nooit te vaak genoemde: ‘De meest volmaakte gelijkenis is het absolute onderscheid’ of ‘Wahr sind nur die Gedanken die sich selber nicht verstehen’. Hoogstens betrapt men hem op utopie in homeopatische verdunning of op een theologisch schimmenspel. Uiteindelijk geldt het Blochse dictum ook hier, dat de Verlossing een ‘diesseitige’ is en alles zich in de immanentie dient af te spelen, de rest is ondenkbaar, onzegbaar, bildlos, maar toch... Zijn opvatting van de negatieve dialectiek is hem hier zeer van nutte, namelijk de macht der logica met logische middelen te breken, zodat hij met recht zou kunnen zeggen: ‘Ik ben gekomen, niet om de logica te bestrijden maar om haar te vervullen...’. Anders gezegd, de huidige rationaliteit is hem niet rationeel genoeg, vandaar zijn geponeerde ‘rationele identiteit’ als een dwangloze identificatie. ‘Rationele identiteit’ is het ‘kalte auf-die-Spitze-Treibe der Kälte’, en de rol der negatieve dialectiek hierin: aan versteende verhoudingen zolang de eigen melodie voorspelen tot ze er op gaan dansen.

[zie vervolg p. 58]