Yang. Jaargang 31

[p. 34]

[Vervolg Reservaat]

vergoelijken. Al voor de oorlog nam Adorno volledig afstand van de georganiseerde arbeidersbeweging die hij tot in de kleinste vezels van haar organisatie en ideologie zag aangetast door de warenmaatschappij die ze nota bene wilde bestrijden. Wanneer na enkele jaren kritische arbeid in Amerika de Rockefeller Foundation in 1941 stopt met haar steun aan immigrant-Europeanen die alleen maar kritiek op de Amerikaanse samenleving lijken te kunnen spuien, staakt het tot dan toe verschijnende Zeitschrift für Sozialforschung haar verschijning. Dat kwam Adorno overigens wel goed uit omdat hij af wilde van het voortdurende gerommel met collegae. Maar het einde van het Zeitschrift herbevestigde zeker ook zijn snel groeiende wantrouwen in de kleine georganiseerde groep als drager van maatschappelijke verandering. De kritische filosoof staat er nu in alle eenzaamheid alleen voor - en vooral deze positie inspireerde Adorno tot zijn metafoor van ‘overwintering van de kritische rede’. Minima Moralia vormt de neerslag van zijn ervaring in Duitsland en Amerika die hem tot de overtuiging bracht dat een onverzoenlijke houding slechts in bijzondere enkelingen kan worden bewaard. Weliswaar discussieert en schrijft hij ook in Californië nog samen met zijn collega en vriend Horkheimer en ook werkt hij nog een laatste keer samen in een klein werkverband van onderzoekers die zich buigen over het thema van de autoritaire persoonlijkheid. Maar in toenemende mate valt Adorno samen met de kritische nis die vroeger veel meer lotgenoten plaats leek te bieden. Misschien maakte deze betrekkelijk vereenzaamde situatie hem wel tot een verlaat romanticus. Zijn uitgangspunt was weliswaar negatief-dialectisch maar het heeft er veel van weg dat de behoefte om zijn eigen subjectieve verzet te cultiveren groter werd naarmate zijn pessimisme over het beschadigde subject in de laat-kapitalistische maatschappij groeide.

Ondanks zijn eerbetoon aan de dialectiek-vande-zaak-zelve, schrijft Adorno steeds vaker Adorniaans - een taal die men zich ook bij herlezing van zijn werk steeds opnieuw eigen moet maken. Dat geldt in sterke mate voor Minima Moralia. Zelfs de lezer die met aandacht en liefde dat werk opnieuw ter hand neemt om het te herlezen, ontkomt niet aan een leesfase waarin de taal hermetisch overkomt. Eerst denk je dan dat het probleem in het Duits zit, maar weldra wordt duidelijk dat het Adorniaans het zo lastig maakt. Zijn werk praktiseert namelijk wat hijzelf als ultieme vorm van verzet beschouwt: een graad van opzettelijke onbegrijpelijkheid die de lezing vertraagt en de lezer tot aandacht en overweging dwingt. Niets ergert Adorno zo als de haast en de nervositeit in de industriële maatschappij, iets waarvan de ‘schaduw ook over de intellectuele arbeid valt’. Haast zorgt ervoor dat we ons schuldbewust aan ons intellectuele werk zetten alsof we de benodigde tijd ‘aan een of andere dringende maar louter imaginaire bezigheid ontstelen’. Niet alleen weigert Adorno zichzelf als schrijver ‘dit gebaar van hekriek en hoge druk, dat lijkt op een in tijdnood verkerend bedrijf’ - zijn schrijfwijze en taalgebruik maken het ook zijn lezer onmogelijk om gehaast met de tekst om te springen. Zonder intensieve aandacht is de lezing van Minima Moralia ten dode opgeschreven.

Zichzelf als weigerachtig kunnen zien, veronderstelt echter een soort hoop. ‘Tenslotte is hoop, die zich door weigering aan de werkelijkheid ontworstelt, de enige verschijningsvorm van de waarheid. Zonder hoop is de idee van de waarheid nauwelijks denkbaar.’ Waarop hij hoopt, omschrijft Adorno meestal negatief in termen van ‘het medium van het virtuele’. Soms wordt dit echter positief benoemd - ‘een geëmancipeerde samenleving waarin het algemene wordt gerealiseerd in de verzoening van differenties’, ‘voortschrijdende Aufklärung die uitmondt in, een van de anarchie der warenproduktie genezen samenleving’. Zicht op een dergelijk alternatief verwerf je slechts dankzij onverzoenlijke kritiek op de laat-kapitalistische verhouding tussen individu en maatschappij. In zo'n analyse is geen plaats voor de notie ‘authenticiteit’ omdat deze volgens Adorno het radicale verschil tussen ‘echtheid’ en ‘waarheid’ negeert. Authenticiteit wortelt volgens het Heideggeriaanse existentialisme in de strikt persoonlijke ervaring van presociale, bovenhistorische ‘grondervaringen’. Een dergelijk existentialisme staat haaks op Adorno's inzicht dat alle individualiteit het produkt is van een historische vorm van maatschappelijke orde.

Zo werkt de hypercriticus Adorno zich echter in de theoretische nesten. Hij raakt opgesloten in een klassieke aporie waarin de radeloze gevangene geen uitweg meer ziet. In de periode van '44 tot '47 legt elk nieuw deel van Minima Moralia meer nadruk op de ‘totaliteit’ van de heersende orde, waarbij de auteur virtuoos het klavier van de associaties tussen ‘totaal’ en ‘totalitair’ bespeelt. De systematische zelfcriticus Adorno beseft dat in zo'n volledig door de warenproduktie overheerste samenleving geen vanzelfsprekende nissen of poriën bestaan, vanwaaruit de intellectueel als een soort mentale guerillero de orde kan bestoken. Hoe zit het dan echter met zijn eigen kritiek?

De intellectueel die afstand neemt van zijn samenleving houdt Adorno voortdurend bezig en keer op keer concludeert hij dat het risico bestaat dat de bekritiseerde orde de angel uit de kritiek haalt. Aan de hiërarchische sociale ladder van de warenmaatschappij zit geen

[p. 35]

aparte sport voor de nieuwe socratische horzel. Voor het eerst wordt hier een stelling geformuleerd die in de jaren '70 het belangrijkste motief zou vormen voor de gewelddadige oppositie van de Italiaanse en Duitse ‘fracties van het Rode Leger’ - de these van de repressieve tolerantie. Wanneer spontaan verzet op een of andere manier georganiseerd raakt, verliest het alleen al daardoor haar radicaliteit. Dan wordt echter de strategie van een vreedzame overname van de macht via ‘een lange mars door de instellingen’ zinloos, en hetzelfde geldt voor schrijvende oppositie. ‘Protest’ wordt als vanzelf slachtoffer van de tolerantie die het absorbeert en die het onschadelijk maakt - overigens zonder dat de onderdrukten dit zelf door hebben omdat ze Adorno's echt kritische inzicht missen. Voor wie een dergelijke radicale stelling onderschrijft, is de conclusie onvermijdelijk dat alleen de optie van gewelddadig verzet resteert - tenzij men natuurlijk Adorno in zijn emigratie naar de zelf uitgehouwen nis zou willen volgen. Hoewel Adorno zelf escapisme bekritiseerde, was hij ambivalent ten opzichte van wat hij omschreef als ‘innere Emigration’. De latere critici van de repressieve tolerantie beschouwden de optie van de overwintering echter wel degelijk als ‘escape’ en worstelden met het vraagstuk van gewelddadig verzet.

Adorno was zich dus al in 1946 de paradoxie van de eigen positie scherp bewust en hij moet dit dilemma van geweld of vruchteloze eenzaamheid gevreesd hebben. Geweld accepteerde hij niet en dus restte hem een praktische paradox - als vanuit een kritische nis schrijven over de onbestaanbaarheid van zo'n nis. Hoewel Adorno zelf ironie in een laatkapitalistische context afwees, is dit natuurlijk ultieme ironie. Zijn besef van de vruchteloosheid van die eenzame kritiek maakt de latere fatale ontmoeting met opstandige studenten en met de Duitse politie alleen maar tragischer. Hij interpreteert het eigen kritische schrijven nota bene als herhaling van de prestatie van Von Münchhausen toen deze zich aan zijn pruik - de benen rond de buik van zijn paard - met beest en al uit het moeras trok. Het eigen pleidooi voor onverzoenlijke eenzaamheid en kritische overwintering wordt immers genegeerd door de antithese van de repressieve tolerantie. Zijn waardering voor de oude Nietzsche die ‘terecht de communicatie met de wereld afbrak’ en in de vloed van de aanstormende barbarij voor latere generaties ‘flessenpost achterliet’, laat hij onmiddellijk vergezellen van de constatering ‘tevergeefs’ - ook Nietzsche is inmiddels door de kerk getheologiseerd en door de markt verliteraturiseerd. Wie, zoals Adorno, het ‘ongenormeerde oordeel’ opvat als ‘subjectieve voorwaarde voor alle verzet’, rest nog slechts de terugtocht in een moeilijk te omschrijven zone - een nis waarin de maatschap-

[zie vervolg p. 36]