Yang. Jaargang 31

[p. 30]

[Vervolg Reservaat]

en in ons bewustzijn, die bij anderen open staan voor frivole onzin en echte ontspanning, zijn afgedicht. Bij ons voert de bliksemafleidervan een serieus, kritisch intellect alle speelse krachten recht de bodem in. Ons lichaam slaat al op tilt voor het van buitenaf op spanning wordt gezet. We zijn zo bang dat opkomende vormen van sektarische en occulte waan de inleiding vormen tot nieuwe vormen van mensonterend geweld, dat we ons bij voorbaat al afschermen voor alle frivole on-zin - uit angst dat die waan ook ons zelf zal besmetten. Dit is natuurlijk op zich al een vorm van waanzin - ik zou daaraan willen ontsnappen zonder te weten of dit kan.

Het moet toch mogelijk zijn om een volstrekt frivool vers te schrijven over wel honderd soorten sneeuw, elk met een eigen naam - als een soort hypertrofiëring van de taal der Eskimo's die door hun praktische omgang met de vochtige wereld zo'n tien soorten sneeuw onderscheiden en wij ‘zuiderlingen’ nog geen vier. Omdat in deze postmoderne tijd zovelen aan elke nieuwe particuliere waan ‘waarheid’ toedichten, schuwen wij serieuzen iedere frivoliteit. Dit streven naar een onthullende, ware dialectiek-der-dingen ontnam Adorno het vermogen tot lachen - vooral te lachen om zichzelf. Wanneer hij ooit al zelfspot bedreef, is hiervan weinig te merken in Minima Moralia dat met de moed der wanhoop lijkt te zijn geschreven. Maar wat een prachtboek! Terwijl de auteur al lang is gestorven en terwijl zijn lezer is opgesloten in het onomkeerbare leven dat ons noopt om als intellectuele vlinders steeds weer verwarde gedachten en uitgangspunten te verpoppen - ligt zijn boek in al die frisse bezetenheid voor me, sprankelend van verzet en van goede wil. Mijn tweelingbroer uit 1946 kan als gevolg van die frisse eeuwige jeugd niet, wat ik wel kan - nog weer eens van gedachten veranderen. Minima Moralia blijft dat boek uit 1946, maar ik kan het nog steeds kritisch tegen het licht van een nieuwe, andere wereld aanhouden.

Mijn probleem met Adorno's analyse is dat het Amerika van 1945 niet hetzelfde was als het Duitsland van 1933 of het Duitsland van 1945. Toen ik me in 1973 aan het schrijven zette, was dat nog steeds niet het geval. Daarentegen lijkt het er op dat nu, anno 1994, die gelijkschakeling wel heeft plaatsgevonden of in elk geval bezig is zich te voltrekken - maar dit is een ander soort gelijkschakeling dan die welke Adorno schetste. Eerst geef ik in de volgende paragraaf Adorno's gedachtengang over de moderne tijd kort weer - daarna probeer ik de nieuwe, Adorno onbekende post-moderniteit te schetsen.

Gelijkgeschakeld

Van Adorno's werk staat Minima Moralia het meest onder spanning. Enerzijds bemoeit hij zich met alles wat los en vast zit - van de vraag of je uit de intonatie van een vrouwenstem door de telefoon kunt afleiden of de vrouw mooi is, het verband tussen moderne design en het knallend dichtslaan van autodeuren, tot en met kwesties als positivisme, de Holocaust en de cultus van de astrologie. Anderzijds hanteert hij slechts één theoretische noemer waartoe hij dit problematische gamma reduceert. Dat is het theorema van de ‘verdinglijking’ van menselijke waarden in een warenmaatschappij waarin volgens Adorno alles, maar dan ook alles tot equivalente koopwaar wordt. Omdat de waarde van alles wordt uitgedrukt in wat Marx ooit het ‘universeel equivalent’ doopte - in geld - raken mensen hun vermogen kwijt om nog kwalitatief onderscheid te maken. Voorheen gaf bijvoorbeeld iemand een geschenk zonder daarbij te denken aan een gelijkwaardig tegengeschenk - de schenker besteedde tijd en moeite aan zijn keuze met alleen maar het geluk en de bijzondere kwaliteit van de ontvanger voor ogen. In traditionele maatschappijen schenkt men volgens de code van het do ut des - een orde van reciprociteit waarin een wederdienst niet contractueel is, niet gekwantificeerd wordt en niet instant op de eerste dienst volgt. In deze warenmaatschappij schenkt men niet echt meer, men geeft nog slechts uit berekening, met het oog op ‘relaties’ of ter instandhouding van nuttige netwerken met in het achterhoofd de precieze geldwaarde van de verwachte tegenprestatie. De ‘idee van het Moderne’ waardeert Adorno om soortgelijke redenen, omdat hij hierin de rebellie herkent tegen de indifferente notie dat er ‘niets nieuws meer onder de zon is.’ Moderniteit is in dit perspectief niets anders dan een voortdurende strooptocht op zoek naar verschillen in een wereld waarin alles tendentieel met alles wordt geïdentificeerd.

Deze reductie van bijzonder verschil tot onverschillige gelijkenis ontwaart Adorno overal - in de ‘vage uitdrukkingen’ van het hedendaagse taalgebruik waarin iemand kritiekloos ongeveer dat terugvindt wat hij toch al dacht of voelde - in de pragmatische common sense der Amerikanen, waarin een onkritische instemming als vanzelfsprekend uitgangspunt geldt - in een cultuurpositivisme dat elke cultuuruiting reduceert tot een ‘feit onder andere feiten’ waarin de cultuurconsument vooral de weerspiegeling van zijn gefixeerde zelfbeeld opspoort en vindt - in filosofisch positivisme dat ‘theorie’ voorstelt als de afspiegeling van waargenomen feiten waarmee elke kritische distantie ten opzichte van de zaak verdwijnt - in de toenemende overheersing van het alledaagse leven door geruchten en door louter informatie die als shock de routineuze verveling even doorbreken maar die zelf slechts bestaat bij de gratie van de gelijkschakeling van alles met alles - ook in het ver-

[p. 31]

schijnsel shock zelf, dat puur kwantitatief wordt ervaren als meer of minder schokkend zonder aandacht voor de kwaliteit van wat er schokt - in diffuus humanisme dat het onderscheid tussen mensen verwaarloost door hen als burgers, kiezers en geïnterviewden gelijk te schakelen - in de vernedering van een betekenisvolle dood in moordkomedies en in detectiveromans, maar vooral in de steeds omvangrijker oorlogen waarin een mensenleven inwisselbaar wordt en tenslotte zelfs een quantité négligeable.

Overal speurt Adorno naar deze en soortgelijke effecten van de indifferente macht van de warenmaatschappij. Het verklaart waarom hij zich in Minima Moralia met de meest uiteenlopende kwesties bezig houdt. Het verklaart eveneens de gelijkvormigheid van de wijze waarop hij al die kwesties behandelt. En het verklaart zijn poging om de eigen monotonie door metaforiek en verrassing te doorbreken. Methodisch lijkt Adorno's kritiek op die van Marx in diens Manifest der Kommunistischen Partei en in het eerste hoofdstuk van Das Kapital. Daarin suggereert hij dat als gevolg van de structurele dynamiek van het kapitalistische produktiesysteem en van het feit dat in toenemende mate alles in de kapitalistische samenleving ‘warenvorm’ aanneemt, elke morele zekerheid, elke sociale verhouding en zelfs de natuurlijke orde van dag en nacht liquide wordt. Marx heeft zich verder vooral bezig gehouden met de fundamentele dynamiek van de kapitalistische produktie - Adorno stelt zich tot taak om Marx' suggestie dat ‘al wat vaststaat, vervluchtigt en al wat heilig is, wordt ontwijd’ uit te werken. In plaats van economie, bedreef Adorno cultuuren kunstfilosofie die soms de vorm aannam van een sociologie waarin uiteindelijk echter principes het onderzoek naar feiten overheersten.

Tenslotte reikt de deformerende indifferentie van de moderne samenleving tot in de structuur van de menselijke ziel. Adorno zet zich expliciet af tegen de filosofische vooronderstelling van een ‘ontologisch innerlijk’ - een prima philosophia die tot ijkpunt voor de maatschappij-analyse zou moeten dienen. Ook al spreekt voor de moderne mens zijn individualiteit vanzelf, historisch blijkt die individualiteit geen invariabel gegeven. Ze is het produkt van een sociale orde die ontstond met de opkomst van steden en markten en deze historische genese roept twijfels op aangaande haar vanzelfsprekend, duurzaam voortbestaan. Warenproduktie heeft de onhebbelijke eigenschap zich meester te maken van iedere menselijke activiteit en van elk produkt. Tenslotte wordt ook onze individualiteit het slachtoffer van de equivalentie. Adorno geeft die nieuwe individualiteitsvorm een naam - ‘Innerlijke samenstelling van het individu’, parallel aan het door Marx ontwik-

[zie vervolg p. 32]