Yang. Jaargang 28

(1992)– [tijdschrift] Yang– rechtenstatus

Ernst Jünger in Vlaanderen
Hans Vandevoorde

De vroege receptie van Ernst Jünger in Vlaanderen lijkt op het eerste gezicht een zaak van Nederlanders.Ga naar eind1. Al in 1935 publiceerde Rudolf Steinmetz, zoon van de Nederlandse socioloog S.R. Steinmetz, het eerste artikel over Jünger in een Vlaams tijdschrift en een van de twee vertalingen van Jüngers proza die tijdens de Tweede Wereldoorlog verschenen, werd gemaakt door Herman Oosterwijk, een uitgeweken Nederlander. Bovendien is het eerste naoorlogse artikel over Jünger van de hand van Hein J.A. Tempelman uit Gouda.

Natuurlijk moet deze lapidaire vaststelling genuanceerd. Het is door toedoen van de Vlaamse socioloog en latere C.V.P.-senator Victor Leemans dat de naam Jünger vlak voor en tijdens de oorlog ruimer bekend geraakte; bovendien was het niemand minder dan de toekomstige vader van de deconstructie, Paul de Man, die verscheidene keren naar Jünger verwees in zijn artikelen voor het oorlogsdagblad Het Vlaamsche Land; daarbij komt dat de eerste vertaling van Jünger werd gemaakt door een Vlaming, J. Hardewijk, en dat na de oorlog de receptie van Jünger door Vlamingen zeker niet minder uitgebreid is geweest dan die door Nederlanders. Integendeel, wanneer we de recensies in een dagblad als De StandaardGa naar eind2. en in talrijke Vlaams-nationalistische publikatiesGa naar eind3. in rekening brengen, dan helt de balans, althans kwantitatief, naar Vlaanderen over.

In tegenstelling tot Nederland spelen in Vlaanderen de Franse vertalingenGa naar eind4. een belangrijke rol bij de receptie. Paul de Man besprak in 1942 de vertalingen van Auf den Marmorklippen (1939) en van Gärten und Straßen (1942) voor het meest verspreide dagblad in België, de Franstalige Brusselse collabo-krant Le Soir. Het is op die vertalingen dat hij kort daarna in Het Vlaamsche Land terugkwam. Op de culturele pagina's van hetzelfde dagblad wijdde Herman Oosterwijk een bespreking aan Jardins et Routes. Oosterwijk begon Jünger misschien door de kennismaking met zijn werk in het Frans of door de aanstekelijke besprekingen van De Man te vertalen. Hoewel de rechtstreekse receptie uit Duitsland zeker niet onderschat mag worden, heeft Frankrijk in elk geval voorbeeldig - via Franstalige kringen - voor België gewerkt. Daarvan getuigen uiteenlopende figuren als de filosoof Leo ApostelGa naar eind5., de Franstalige Vlaamse schrijver Guy VaesGa naar eind6. en de politieke commentator Lode ClaesGa naar eind7..

In zijn behandeling van ‘Ernst Jünger in Nederland’Ga naar eind8. verwijst Jan Ipema niet naar de vroege Franse en Nederlandse vertalingen. Hij beperkt zich in grote mate tot de visies op Jünger van de coryfeeën Ter Braak, Vestdijk en Brakman, tot de vertaling van Der Waldgang door F.W van Heerikhuizen en tot romans van Mulisch en Ferron waarin Jünger een rol speelt. Behalve voor de jaren tachtig houdt Ipema nauwelijks rekening met krante- of weekbladartikels. Door deze tweevoudige beperking blijven de weekbladartikels onvermeld van Charles Wentinck of Nico Rost, en van nog enkele anderen die na de oorlog over Jünger geschreven hebben. Ipema trekt ook nauwelijks parallellen met andere landen. Nochtans kan men door de receptie ruimer te bekijken gemakkelijker enkele algemene lijnen schetsen. Zo tekenen er zich in Nederland en Vlaanderen, wanneer men de kranten en weekbladen mee laat spelen, drie periodes af binnen Jüngers werking: de vooroorlogse periode en de bezettingstijd, een periode vlak na de oorlog met naweeën tot diep

in de jaren vijftig én zestig en ten slotte het recente tijdvak met de hernieuwde belangstelling voor Jüngers werk. In de jaren zeventig was er, ook in Duitsland, zoiets als een Jünger-eclips.

Terwijl het werk van Jünger in de Angelsaksische landen nooit is aangeslagen, is de belangstelling ervoor in Italië en vooral in Frankrijk aanzienlijk. In dat laatste land is die sinds de Tweede Wereldoorlog haast onverminderd gebleven. Henri Plard geeft als verklaring voor het Franse succes dat men in Jünger de stereotiepe figuur ziet van de ‘Anti-boche, vom weltoffenen, wohlerzogenen, kultivierten Deutschen’Ga naar eind9.. Zelfs kritiek wordt eerder op zijn persoon dan op zijn werk geleverd. Plard situeert Jünger in de traditie van de dandy, maar vermeldt niet of dit ook bijgedragen heeft tot zijn populariteit. In elk geval meent hij dat Jünger in Frankrijk eerder als een klassieker beschouwd wordt dan als een levende schrijver met invloed. Ook de esoterische kant van zijn geschriften blijft de Fransen vreemd, hoewel de bewondering van de kringen waarin Julien Gracq verkeerde, veel weg heeft van die van een esoterische sekte.

Interbellum en Tweede Wereldoorlog: geestelijk leiderschap

Nog niet zolang is er in Frankrijk belangstelling voor Der Arbeiter, dat pas in 1986 in het Frans werd vertaald. Dit essay uit 1932 is een werk dat ook in Nederland nooit veel interesse heeft gewekt, zoals blijkt uit het artikel van Ipema. Deze betwijfelt of Ter Braak het wel gelezen heeft. Pas met Willem Brakmans De jojo van de lezer (1985) wordt het voor het eerst recht gedaan. Brakman situeert Jünger in de lijn van de levensfilosofie van Klages en volgt daarin Georg Lukács' Die Zerstörung der Vernunft - een werk waarvan Adorno ooit eens geschreven heeft dat de vernietiging waarover Lukács het had, in de eerste plaats die van zijn eigen verstand was. In tegenstelling tot Lukács ziet Brakman echter Der Arbeiter niet als een ‘imperialistische blauwdruk’, maar als een ‘kosmogonie’ waarin de techniek als een metafysische macht de hele materie doordringt. Als zodanig loopt het vooruit op Jüngers latere oeuvre, waarin de techniek diabolische trekjes krijgt.

Ook Harry Mulisch noemt Jüngers essay in De compositie van de wereld (1986) zijn ‘hoofdwerk’. Recentelijk groeit er vooral in filosofische kringenGa naar eind10. een grotere en meer genuanceerde belangstelling voor dit merkwaardige geschrift van Jünger.

De beschouwing van Rudolf Steinmetz, die in 1935 in het Vlaamse tijdschrift Dietbrand. Tijdschrift van het Dietsche geslacht verscheen, is in het licht van het voorgaande des te opmerkelijker. Deze Rudolf Steimetz, dichter met sympathie voor de George-Kreis, had een boekje op zijn actief Over het Duitsche Nationaal-socialisme. Een poging tot verklaring van Nederlandsche zijde en zou later NSB-sympathieën koesterenGa naar eind11.. In het essay over Der Arbeiter wordt maar een paar keren zijdelings naar het nationaal-socialisme verwezen, dat toen in vele landen door voor- en tegenstanders bediscussieerd werd. Steinmetz komt op voor de oude waarden en vroegere harmonie, en voor de Nederlandse eigenheid. De keuze van het tijdschrift Dietbrand, dat een ‘diets’ of Grootnederlands standpunt verdedigde, is daarmee in overeenstemming.

Dietbrand werd in 1932 opgericht door Wies Moens, activist in de Eerste Wereldoorlog en een dichter die mee aan de wieg had gestaan van het ‘humanitair expressionisme’ in Vlaanderen, maar later tot Vlaams-nationalistisch geraas en gebral verviel. In een studie karakteriseert Griet Van Haver Dietbrand als volgt: ‘Duitse kultuur en letterkunde kwamen er overvloedig aan bod en de herleving van het pangermanisme en het Duitse nationalisme werden er met vreugde genoteerd. In het nationaal-

Kaft van het tijdschriftnummer waarin het eerste opstel in Vlaanderen over het werk van Jünger verscheen.

socialisme werd de “geweldigste volksbeweging aller tijden, misschien de enig werkelijke” bewonderd. Daaruit was ook alles te verklaren: de zege op klassenstrijd en socialisme, het anti-semitisme, het expansionistisch nationalisme. Dietbrand werd in de jaren voor de tweede wereldoorlog een van de meest uitgesproken voorbeelden van permeabiliteit voor nazi-ideologie in katoliek Vlaanderen.’12.

Het citaat dat Van Haver aanhaalt over het nationaal-socialisme en dat de positie van Dietbrand duidelijk aangeeft, stamt uit 1934. Steinmetz wist dus waar hij zijn essay over Der Arbeiter plaatste. Zijn eerste bijdrage aan Dietbrand, waar ook andere Nederlanders zoals Henri Bruning aan meewerkten, dateert trouwens van februari 1934. Het gaat om een artikel over Stefan GeorgeGa naar eind13..

Het zou echter voorbarig zijn om dit ideologisch kader al te veel op de tekst over Der Arbeiter af te laten stralen. Het essay is in elk geval intelligent, legt tal van tegenspraken in Jüngers gedachtengang bloot en is vaak scherp geformuleerd. In feite vormt het een radicale afwijzing van het boek. Steinmetz ontmaskert in Jüngers type van de arbeider systematisch het anti-evolutionaire denken, de ontindividualisering, het mechanische en de verheerlijking van de oorlog. Hij probeert aan te tonen dat achter deze tendensen in feite hun tegendeel schuilt, met name een laatste stuiptrekking van de idealistische Duitse filosofie van het slag Hegel of Marx en van het indivualisme dat het type van de arbeider beweert ongedaan te maken.

Het is niet onmogelijk dat Victor Leemans, die later aan Dietbrand meewerkteGa naar eind14. en die zoals Steinmetz een boekje over het nationaal-socialisme op zijn actief had, door Steinmetz' bijdrage met Jüngers werk in contact is gekomen. Van de andere kant was hij zelf door zijn studie in Duitsland met economische en sociologische lectuur uit dat land vertrouwd. Leemans was lid van het Vlaams Nationaal Verbond (V.N.V.), dat in 1933 werd opgericht en later een partij uit de collaboratie vormde.

Volgens een zekere L. in de V.N.V.-krant Volk en Staat uit 1944 was het Leemans die ‘in zijn tijdschriften en in zijn boeken herhaaldelijk de aandacht op deze figuur [= Jünger]’ heeft gevestigd. Ondermeer in Politieke sociologie (1936) en Hoogland. De Strijd om het Nieuwe Rijk (1938) bracht Leemans Jünger ter sprake. In het eerste boek bespreekt hij hem in het laatste hoofdstuk, ‘De Arbeider’, onder het ‘Duits socialisme’ (lees nationaal-socialisme)Ga naar eind15.. In de tweede studie ziet hij in hem een soort voortzetting van Spengler.Ga naar eind16.

In het sterk sociaal-economisch gerichte blad van Leemans, ArbeidsordeGa naar eind17., publiceerde Lode ClaesGa naar eind18. in 1940 zijn recensie van Auf den Marmorklippen (1939). Hij geeft een overzicht van de eerder verschenen werken van Jünger, die hij nu gesynthetiseerd vindt in het nieuwe boek. Zijn samenvatting eindigt met de soldenier Biederhorn: ‘... hij hijscht de vlag van de overwinnaar en is trouwens tevreden dat op deze wijze een einde komt aan de nuttelooze artistieke en wijsgerige bezigheden in het land.’ (119) Claes onderstreept het allegorische karakter van het boek: ‘Deze enkele aanhalingen mogen volstaan om te doen inzien hoe begrijpelijk het is, dat men in deze allegorie de weergave van de jongste Duitsche geschiedenis heeft gezien, en dat met de doorbraak van de anarchie door den schrijver deze van het nieuwe regime bedoeld is (...) De eigen waarnemingen van Jünger van de belangrijke persoonlijkheden der Duitsche politiek, zijn teleurstelling over de passiviteit van het leger in de beslissende jaren, zijn inzicht in de onvermijdelijkheid, tenslotte van de revolutie, die moest triomfeeren omdat de oude orde reeds sedert lang was verstoord, zijn ongetwijfeld in dit werk terug te vinden.’ (119-120) Maar Claes legt er niettemin de nadruk op dat ‘dit werk is het schouwen van de macht in hare verschijningsvormen’ (119), dat het boek met andere woorden een algemeen karakter heeft: ‘Ook in andere landen en in andere bewegingen leven de tenderen die hier door Jünger worden geteekend.’ (120) Belangrijk voor Claes is ten slotte dat Jünger bij deze diagnose van zijn tijd (en niet zozeer van een of ander land) een uitkomst toont: ‘Deze uitkomst is een onverwoestbaar betrouwen in de overwinning van den geest, die door den brand en de vernietiging als door een portaal in een nieuwe werkelijkheid schrijdt.’ (120) Hij hoopt dat ‘de jonge Duitschers (...) na een periode van onvermijdelijke revolutie (...) hun krachten aan de opbouw van een nieuwe geestelijke gefundeerde orde zullen besteden.’ (120)

Claes' recensie wordt aldus een onderhuids pleidooi voor de komende Nieuwe Orde, waarbij morele bezwaren over de vernietiging die daaraan moest voorafgaan, achterwege worden gelaten. De recensie preludeert bovendien door haar slot op de besprekingen uit de Tweede Wereldoorlog, die vooral het geestelijk leiderschap van Jünger verkondigen.

Vlaanderen lag ongetwijfeld klaar voor de horenstoot van de Minotaurus Hitler, die in mei 1940 geplaatst werd. De receptie van Jünger voor en tijdens de wereldoorlog moet men verklaren uit heel dat ideologisch kluwen van rechtskatholieke of rechts-socialistische, corporatistische, Grootnederlandse of Pangermaanse ideeën waarin de Vlaamse intelligentsia toen verstrikt zat.

Blijft men buiten de muren van dit labyrint, dan is het toch niet moeilijk te zien dat de levendige belangstelling voor al wat van over de oostelijke grens kwam, de culturele en politieke germanofilie van die tijd, wel naar Jünger moest leiden. Door zijn oorlogsboeken en zijn faam als oorlogsheld was Jünger voor dat succes als het ware voorbestemd, hoewel zijn werk na het verschijnen van Auf den Marmorklippen nog nauwelijks door de nazi's werd getolereerd.

In Vlaanderen, waar de produktie van boeken vrijer dan in Duitsland was, vormde de publikatie van de vertaling van Auf den Marmorklippen blijkbaar geen probleem. Er was trouwens het Franse precedent en men scheen zich hier nauwelijks van de politieke portee bewust - of men wou het niet (meer) zijn. Waar de vertaling van Auf den Marmorklippen besproken werd, camoufleerde of vermeed men - bewust of onbewust - elke mogelijke zinspeling op Duitse interne toestandenGa naar eind19.. Paul de Man zag het boekGa naar eind20. als een treffend voorbeeld voor de typische versmelting van psychologische met

‘andere elementen, van zuiver mythischen aard’ (Het Vlaamsche Land, 26-27 juli 1942)Ga naar eind21.. Ook Herman Oosterwijk legde de nadruk op het visionaire aspect: ‘Men zou dit boek kunnen beschouwen als een droom, waarin met ongehoorde scherpte een menschelijke werkelijkheid wordt waargenomen die wel niet tot de geschiedenis behoort maar alleszins tot het gebied der empirische ervaringen.’ (Het Vlaamsche Land, 7-8 februari 1943). In de recensies van L. uit 1944 werd helemaal niet meer op Auf den Marmorklippen ingegaan.

We hebben hier in al deze publikaties duidelijk te maken met een verdringing van de politieke implicaties van het boek. Het lijkt immers op zijn minst vreemd dat men voor de oorlog wel heel gemakkelijk en openlijk deze dimensie onderkende, terwijl men die tijdens de bezetting helemaal niet meer zag.Ga naar eind22.

Zowel De Man als Oosterwijk werkten mee aan de krant Het Vlaamsche Land, die de vooroorlogse Gazet van Antwerpen moest voortzetten en deel uitmaakte van de ‘gematigde collaboratie’Ga naar eind23.. De Man publiceerde als free-lance medewerker tien bijdragen in deze krantGa naar eind24., terwijl Oosterwijk één van de vier nieuwe redacteurs was onder de dertienkoppige redactie en vanaf augustus 1941 L. Arras als hoofdredacteur opvolgdeGa naar eind25.. Voor Het Vlaamsche Land besprak hij zowel theater als literatuur, zowel film als beeldende kunst, en schreef hij naast beschouwingen over boekverzorging en de relatie met Nederland, ook over meer algemene, tijdgevoelige onderwerpen als ‘het begrip “Volksch” in de kunst’. Oosterwijks culturele kronieken waren niet zo onschuldig. In een artikel in Het Vlaamsche Land (22 juli 1942) komt hij bijvoorbeeld op voor het wegsnijden van ‘De rotte plekken in ons Kunstleven’, waarbij hij opmerkt dat het onvoldoende is ‘dat de niet-ariërs niet in het gilde worden toegelaten’.

Het oorlogsverleden van Paul de Man, met vooral de duidelijke anti-semitische uitspraken, is ondertussen genoegzaam bekend. Het kernpunt van zijn activiteiten als journalist lag tijdens de Tweede Wereldoorlog vooral in Le Soir, waar hij een kroniek verzorgde en zowat 170 bijdragen publiceerdeGa naar eind26.. In die ‘Chronique littéraire’ wijdde De Man aan JüngerGa naar eind27. twee volledige artikels, met name aan de vertalingen Sur les Falaises de marbre (31 maart 1942) en Jardins et Routes (23 juni 1942). In Het Vlaamsche Land (26-27 juli 1942) publiceerde hij een meer algemene beschouwing over Jünger. Daarnaast duikt de naam Jünger in zijn Franse artikels nog vier maal op en in de Vlaamse nog twee keer. Daarenboven verschenen in de Bibliographie Dechenne vier Franstalige en twee Nederlandstalige korte items, die een soort comprimering zijn van vorige artikels en dus weinig wezenlijks schijnen toe te voegen.Ga naar eind28.

Ik moet mij hier beperken tot de Vlaamse artikels, hoewel een korte vergelijking met de Franse onvermijdelijk is. Het meer algemene karakter van het artikel in Het Vlaamsche Land is immers grotendeels te verklaren uit de gedetailleerde besprekingen die De Man voorheen in Le Soir had gepubliceerd, maar heeft ook wel te maken met het feit dat de eerste Nederlandse vertaling toen nog in de maak was. In het artikel over Sur les Falaises de marbre beklemtoont De Man, zoals kort daarop in zijn artikel voor Het Vlaamsche Land, vooral het mythische karakter van het boek, dat afwijkt van de Franse analytische en psychologische probleemroman à la Stendhal. Het effect van het boek ligt niet zoals bij de Franse roman in de verruiming van het kennisgebied, maar op emotief vlak. Gelukkig wijst de nieuwe Franse roman, type Giono en Montherlant een terugkeer aan naar meer subjectiviteit, ‘ce qui s'accompagne d'une remise en honneur de la narration pure et d'une introduction d'élements de caractère mythique.’ In een korte bespreking voor de Bibliographie Dechenne (mei 1942) legt De Man

er de nadruk op dat een andere leeswijze voor dergelijk proza noodzakelijk is: ‘A ce premier contact, celui qui est habitué à ne le lire qu'avec son intellect se sentira dérouté par ces pages ou' il n'y a ni intrigue, ni vraisemblance, ni construction logique. Mais lorsqu'il aura appris à changer sa sensibilité réceptive, lorsqu'il aura appris à ne ressentir les mots que pour leur valeur émotive et à ne suivre les aventures que pour leur profondeur visionnaire, un domaine d'une richesse sans limites, où existent d'intarrissables sources de poésie et de beauté s'ouvrira pour lui.’

In het artikel voor Het Vlaamsche Land ziet De Man Jünger ‘als een symbool der ontwikkeling, die zich in het letterkundige leven van het Westen voltrekt en die men, nationaal gezien, kan beschouwen als een geleidelijk sterkere beïnvloeding van de Fransche artistieke waarden door die van Germaanschen oorsprong.’ Hij erkent dat Jünger de invloed van de realistisch-psychologische roman heeft ondergaan: ‘Het volstaat zijn dagboek te lezen om in te zien hoe juist hij de mentaliteit van de rationeele analisten begrepen heeft.’ Daardoor, door ‘een diep humanisme’ onderscheidt zijn romantiek zich van de Duitse romantiek uit de negentiende eeuw. De ‘bekommernis om zielkundige, menschelijke vraagstukken’ is samengesmolten met mythische elementen, ‘die opduiken uit het verste verleden der Germaanschen traditie.’ In de ‘versmelting van het Germaansche mythische romantisme met het Fransche rationeele humanisme’Ga naar eind29. ligt de toekomst van de Europese roman. Voor de Vlamingen ziet hij daarin een wijze les, namelijk dat het nodig is ‘het eigen regionale door bloed en bodem bestemd’ met het Europese te verbindenGa naar eind30.. Hij zet zich daarmee af tegen de folkloristische roman, die hij nochtans in de figuur van Timmermans niet ongenegen wasGa naar eind31.. In een volgende recensie van 20 augustus 1942 breekt hij een lans voor auteurs als Jünger en Carossa ‘die trouw bleven aan hun natuurlijke inborst’. Dit tegenover anderen (‘meestal niet-Duitschers, en in het bijzonder joden’) die een kunst ‘met sterk cerebralen inslag’ huldigen, ‘gegrondvest op enkele abstracte principes en zeer ver verwijderd van alle natuurlijkheid’. De ‘constante waarden’ van de eersten, als bijvoorbeeld ‘een diepe geestelijke oprechtheid’, staan tegenover de weinig standvastige kunstgeest van de Fransen en van die anderen. ‘... Waar men ze [= die constante waarden] negeert mag men terecht van ontaarding spreken.’

Eind 1942 is De Man opgehouden met recenseren voor Le Soir en het Vlaamsche Land, naar men vermoedtGa naar eind32. en naar eigen zeggenGa naar eind33. omdat de druk van de Duitse censuur op de pers te groot werd. Misschien is een kleine recensie van Op de Marmerklippen (januari 1943) in de Bibliographie Dechenne een teken dat die veranderde houding van De Man en dus ook de politieke constellatie van zijn tijd al iets vroeger een weerslag kregen in zijn recensies. In de bespreking geeft hij opnieuw een soort leeswijzerGa naar eind34., waarin dit keer naast de vermelding van het visionaire ook de sociologische grond aangeduid wordt: ‘Slechts langzaam dringen de verscheidene elementen tot de lezer door: vooreerst de visionnaire kracht van sommige scènes (...); vervolgens de algemeene gegevens van sociologischen aard die aan het werk zijn draagwijdte geven.’ Maar misschien is de Mans nadruk op het sociologische karakter geen teken dat hij de politieke dimensie van het boek snapte, maar enkel de consequentie van zijn eerdere stelling (cf. ‘Literatuur en sociologie’, Het Vlaamsche Land 27-28 september 1942) dat literatuur meer mogelijkheden tot sociologische kennis biedt dan de zuiver rationele wetenschap. Bovendien onderstreept hij ook nu weer het allegorische karakter van Op de Marmerklippen, dat slechts nagevoeld kan worden.

In zijn artikel over Jardin et Routes in Het Vlaamsche land van 30-31 augustus 1942 verwijst Herman Oosterwijk naar vorige artikels van Paul de Man. ‘Hij (Jünger) schreef een vijftal boeken

De eerste twee vertalingen van het werk van Jünger in het Nederlands: 1942 en 1943.

waarvan er voor 1940 geen enkel bij mijn weten tot hier doordrong. Zooals Paul de Man het te dezer plaatse al gezegd heeft, is dit ongelooflijk en onbegrijpelijk.’ De eerste recensie van Oosterwijk is getekend door de schok van de ontdekking. Hij waardeert ‘de bijzondere aandacht van Jünger voor het wezenlijke der dingen, zijn zuivere verhouding tot de natuur, zijn verfijnd gevoel voor maat en zin voor het poëtisch schoone, en tenslotte zijn aristocratische zorg voor de taal.’ Oosterwijk ziet Jünger daarmee als toonbeeld van ‘dichterlijke intelligentie’, met een - niet direct in christelijke zin - religieuze verhouding met de verschijnselen, waarin hij verwant is met Rilke, maar met meer controle en zonder decadentie (dit laatste lijkt een negatieve reactie op De Man, die Rilke vermeldde als ‘het meest treffend voorbeeld’ van ‘een versmelting van het Germaansche mythische romantisme met het Fransche rationeele humanisme’). Het dagboek is volgens hem ‘minder een kunstwerk (...) dan wel het boek van een kunstenaar.’ Hij beschrijft de inhoud ervan en concludeert: ‘Zijn vermogen om de Fransche beschaving en cultuur zoo diep te begrijpen, wijst op een superioteit van geest, die symbolisch wordt voor den overwinnaar. men zou kunnen zeggen dat een natie, die een dergelijke, hooge geesteshouding weet aan te kweeken mag, ja moet overwinnen.’

Oosterwijks recensie van de vertaling door J. Hardewijk van Auf den Marmorklippen is zo mogelijk nog positiever voor Jünger, en dubieuzer. Hij besluit als volgt: ‘Weinigen zullen Ernst Jünger er-

kennen als een van de grootste leeraren van dezen tijd; hij is een bescheiden maar voor de toekomst des te invloedrijker getuige van het artistiek idealisme, dat den weg naar de ware synthese wijst. Intusschen is het geruststellend te weten dat deze geniale dichter en aristocratische geest stamt uit een land, waarvan men ooit beweerd heeft dat het zijn onafhankelijken denkers het zwijgen had opgelegd.’

Wellicht schreef Oosterwijk de recensie over Hardewijk op het moment dat hij aan zijn eigen vertaling bezig was. Zijn ‘Inleiding’ tot Het Avontuurlijke Hart. Figuren en capriccio's gelijkt dan ook op zijn kranteartikels. Niet zonder reminiscenties aan de toenmalige ideologie klinkt de conclusie dat het boek ‘een volledige kunstenaarsschepping vol gezonde kracht’ is. De tekst is ook niet vrij van tijdsgebonden bombast en van enige apologetische bijkleuring met woordjes als ‘geniaal’ of ‘edelste’, die de ‘geestelijke heerschappij’ van de leermeester in de verf moeten zetten. Niettemin vormde zij voor die tijd een waardevolle inleiding, vooral waar zij ingaat op de grensgebieden die Jünger verkent.

In een artikel, gesigneerd met L. en gepubliceerd in een andere collabo-krant, Volk en Staat, wordt Der Arbeiter gezien als ‘een ware sleutel voor het juiste “zien” van dezen oorlog.’ Ook hier valt weer het woordje ‘geniaal’, heeft men naast ‘het literaire meesterschap’ vooral oog voor de eenheid die dit vormt met Jüngers ‘onovertroffen geestelijke superioriteit, die hem toelaat in al zijn werken scherpe en intuïtief-doorgronde waarheden en samenhangen te openbaren.’ In hem wordt een van de leidende figuren gezien voor de tweede helft van de eeuw. Ook in het vervolg op dit artikel, een paar dagen later, waarin L. nader op de vertaling van Das abenteuerliche Herz ingaat, wordt verwacht dat Jünger ‘het geestelijk leiderschap zal aantreden [sic], dat deze europeesche figuur toekomt.’

De profetie zal slechts ten dele uitkomen. Na de oorlog gaat de figuur van Jünger als filosofische goeroe deemsteren. Hij wordt weliswaar gewaardeerd door een een niet onaanzienlijke schare lezers, die vooral uit het flamingant-katholieke veld kwamen. Waardoor de positieve reactie dan ook in vele aspecten op elementen uit het (voor)oorlogse ideologisch kader (anti-amerikanisme en antibolsjewisme; anti-nihilisme en nadruk op de geestelijke waarden) steunt. Niettemin komt ook voor die lezers een eerste scheur in de kazuifel en dit door een nieuw element dat nauw met de zojuist genoemde elementen is verbonden: het geloof.

Na de oorlog: het probleem van het nihilisme en christendom

Na de oorlog publiceerde de germanofiel H.A.J. Tempelman de eerste artikelen over Jünger in het katholieke dagblad De Standaard. In één ervan reageert hij op de ontwetendheid die in Nederlandse artikels omtrent zijn figuur heerstGa naar eind35.. In 1949 verscheen dan een boek over de historische banden met Duitsland, dat eindigt met een hulpkreet voor het noodlijdende land. In dit geschrift nam Tempelman een artikel over Ernst Jünger op dat voorheen in het Vlaamse tijdschrift Golfslag was verschenen. Golfslag, waarin o.a. de toen nog piepjonge Ivo Michiels, de latere experimentele dichter Adriaan de Roover en de commentator in spe van De Standaard, Manu Ruys, aan het woord kwamen, reageerde onder meer tegen de scherpe repressie van collaborateurs.

Even zinspeelt Tempelman op de ‘zuiveringswoede’ die Jünger als ‘klaar ziener’ (308) in Der Friede heeft zien aankomen. Tempelman beschrijft kort en biografisch de eerste oorlogsdagboeken, dan Der Arbeiter, Auf den Marmorklippen en Gärten und Straßen. Hij waardeert Jünger als een van

Kaft en wikkel van het Golfslag-nummer met de bijdrage van H.J.A. Tempelman.

de meesters van het Duitse proza. In Der Friede ziet hij vooral Jüngers wending naar Europa. ‘Wéér is Ernst Jünger een stoottroepleider, die nieuwe verten voor het Duitse volk opent, met alle klem afwijzend het alternatief Amerikaans of Russisch, omdat de historische tradities, deze schatten van oud erfgoed, nog steeds in Europa levend zijn.’ (310). Hij verheugt zich over Jüngers nog ‘duidelijker ombuiging naar Gods erkenning’ (309) in Sprache und Körperbau. Maar hij vindt zijn opvatting over het christendom wel te nauw: ‘Het zoeken naar een nieuwe Theologie door een kleine élite, zoals Jünger wenst, miskent Christus, die is DE WAARHEID EN HET LEVEN.’ (310)

Dezelfde aarzeling van Jünger voor het christendom wordt door Piet Tommissen en nog sterker door Libert Vander Kerken beklemtoond. Piet Tommissen heeft het boek van Tempelman op verschillende plaatsen gesignaleerd.Ga naar eind36. Hijzelf publiceerde in 1952 een essay ‘Beschouwingen over Ernst Jünger’ in Nieuwe Stemmen. Maandschrift voor de katholieke jongeren. Orgaan van ‘De katholieke-jongeren-gemeenschap’, een blad dat geleid werd door A. Van den Daele, S.J.Ga naar eind37..

Tommissen constateert zakelijk dat Jüngers verhouding tot het christendom het centrale probleem is ‘waarover de critici niet uitgepraat geraken sinds het verschijnen van zijn na-oorlogs werk.’ (64) Hij wijst met betrekking tot het probleem van het nihilisme op ‘Jünger's weifelend-halfslachtige houding, zodra hij de godsdienstige regeneringsmogelijkheden der Kerken in de strijd tegen het nihilisme behandelt.’ (66) Daarom bepleit hij een bewondering met maat voor ‘één der meest interessante en vruchtbare taalverrijkers en stilisten dezer eeuw’.

Ook in een volgend essay ‘In silva salus?’ beschouwt Tommissen Jüngers werk onder het oogpunt van de overwinning van het nihilisme. Hij ziet bezwaren in zijn elitarisme en esoterisme. Positief vindt hij de politieke dimensie, omdat het boek (Der Waldgang) tot keuze dwingt: ‘Afgezien van de rake opmerkingen die er gemaakt worden over de kollektivistische macht en haar mogelijkheden is en blijft er toch op de eerste plaats de obsessie van het gevaar waarin zich de vrije enkeling bevindt. Die obsessie dwingt tot keuze, dwingt tot het zoeken en vinden van een uitweg.’ (147)

Libert Vander Kerken S.J. kent die uitweg. Vander Kerken, die nu nog altijd in het dagblad De Standaard tegen de decadentie van onze cultuur te keer gaat, publiceerde in 1958 een langere bespreking van Jüngers roman Gläserne Bienen. Zoals de vorige critici ziet hij Jünger vooral als denker en essayist en hij onderstreept, zoals zo vaak in de

receptie tot zelfs bij Vestdijk en Roggeman, het profetische van zijn visie. Onbevredigend vindt hij ‘dat we na zo'n schitterende diagnose maar weinig vernemen omtrent een mogelijke uitweg’ (958). Hij verwijt de auteur vaagheid en defaitisme. ‘Zeker, als uitweg wijst Jünger naar de onvervangbare waarde van de mens en van het menselijke. Maar hier geraken we algauw in het vage, en deze vaagheid maakt dat Jünger's heilseconomie ons zo zwak voorkomt; wat op zijn beurt weer verklaart, dat men het boek sluit onder de indruk van een zeker defaitisme...’ (958). Waar het voor Vander Kerken op neer komt is dat Jünger zijn vertrouwen niet op God stelt: ‘Het zou onjuist zijn Jünger gewoonweg als een humanist [= hier als Vlaams scheldwoord voor ongelovige, HVdv.] te doodverven. Daarvoor is hij te zeer een geestelijk zoeker naar het oneindige, hoezeer hij dit nog onhelder onder de vorm van het onberekenbare ontmoet. Van een definitief zich opsluiten van het menselijke in zichzelf is bij hem geen sprake. Maar van een positief en uitdrukkelijk doorbreken tot het boven-menselijk absolute evenmin.’ (960)

Een geestverwant, de dichter Anton Van Wilderode, stoort zich daarentegen niet aan Jüngers humanisme. Affiniteiten met hem vindt hij juist in diens ‘ethisch humanisme, het feit dat hij zich zorgen maakt over de ondergang van de cultuur van het Avondland, de religieuze inslag van zijn sterk intellectualistisch werk, zijn beeldrijke en verzorgde stijl.’

In het algemeen bindt conservatisme en spiritualisme de rechts-christelijke tak aan Jünger. Dit komt vooral naar voren in de talrijke kranteartikelen die in de jaren vijftig en zestig gepubliceerd werden. Opmerkelijk is de belangstelling van politieke commentatoren in de christelijke pers: E. Troch en L. Picard maakten van Jüngers essays voorpaginanieuws. Telkens komen daarbij de thema's aan de orde die in de tijdschriften opduiken: het christendom en het nihilisme, collectivisme en individuele vrijheid. Men waarschuwt voor het gebruik dat Jünger maakt van de religie voor zijn ‘nieuwe theologie’, die haar waarden teveel in mythische oergronden, in het elementaire zoektGa naar eind38.. De actualiteit van zijn essays ligt voor de meesten in Jüngers keuze voor het individu en voor de wereldstaat boven het enge nationalisme.

Zestig en zeventig: decline and fall

Zoals in Duitsland vindt Jünger in Vlaanderen zijn bewonderaars bij links en rechts, bij vrijzinnigen en christenen. Dit wordt vooral in de jaren zestig duidelijk. Yves De Smet publiceerde in 1963 de enige Nederlandstalige monografie over het hele werk van Jünger in de reeks ‘Ontmoetingen’ van de uitgeverij Desclée De Brouwer. De Smet maakte kennis met Jünger aan de Rijksuniversiteit Gent, waarschijnlijk in de cursus van de befaamde Kafkaen Rilkekenner, Prof. Uyttersprot. Hij maakte een verhandeling over Jüngers Heliopolis, publiceerde een artikel in De Vlaamse Gids en tegelijk de monografie. De Smet bestudeerde Jünger vooral vanuit motivisch oogpunt en ziet in hem ook nog steeds de essayist.

Eveneens een discipel van Uyttersprot is de schrijver Willy Roggeman, auteur van het Opus Finitum, een vijfendertigdelig literair werk van gedichten, essays, verhalend en autobiografisch proza dat nu wat in de vergetelheid aan het raken is, maar dat één van de weinige glansprestaties van de Vlaamse literatuur in de jaren zestig en vroege jaren zeventig vormt.

Willy Roggeman is een van de eersten die Jünger vooral als schrijver ziet en niet langer zijn stilistische kwaliteiten als annex vermeldt. Hij houdt daarmee gelijke tred met Vestdijk, die Jünger als dagboekschrijver en romancier kon waarderen,

maar hem in zijn analyse van de tijd of toekomstvisie filosofische of conceptuele vaagheid aanwreef. In stukken uit Literair Labo en Het zomers nihil beschouwt Roggeman Jünger als een maker van prognoses die later uitkomen. Hij schuwt zelfs het woord geniaal niet. Ook is hij niet blind voor ‘de toenemende rol van het metafysische’ (155) in Jüngers naoorlogse werk en beschouwt hij het vanuit het voor de jaren vijftig typische probleem van het nihilisme. Maar in ‘Evolutie en keerpunt bij Ernst Jünger’ - geschreven in 1958 -synthetiseert hij vooral ‘de vooroorlogse wending in het oeuvre van deze auteur, die aan de emigranten en antinazistische schrijvers onbekend was of door hen over het hoofd werd gezien’ (154). Die evolutie gaat ‘van het mystiek collectivisme naar een artistiek indivualisme’ (151), is door ‘pijn en smart’ bepaald en laat zich vaststellen ‘in een strakker wordende, geslotener stijl’ (151).

Roggeman ziet Ter Braak, op wie hij met die ‘antinazistische schrijvers’ doelt, dezelfde besluiten uit Nietzsche trekken als Benn en Jünger, namelijk dat ‘analogisch denken en combinatorisch vermogen (...) de vatbare fragmenten als kristallen moet doen schitteren’ (152). Vooral voor het glanzende van Das abenteuerliche Herz en Auf den Marmorklippen heeft Roggeman in zijn essay aandacht. Na een citaat van H. Becher - op wiens boekje hij zich voor informatie o.m. steunt - over de stilistische strengheid van de auteur, schrijft hij: ‘Jüngers proza wordt een taaie kever waarvan de metaalblauwe hoornhuid fonkelt in de zon’ (152). Roggeman wijst bij Jünger evenwel ook op ‘het gevaar van het woord’ (148), op de woordzwendel die (bijvoorbeeld in Der Arbeiter) het nihilisme bevordert. In een passage uit het essay ‘Oefeningen met scalpel’, waar Jünger zijdelings opdook, waarschuwde hij reeds voor ‘de oppervlakkige glans’ (68), de orde, waar de middelmaat in de maatschappij tuk op is.

Het anti-burgerlijke en anti-patriarchiale van de Leidensfähigkeit bindt Roggeman en Jünger ideologisch, en dat uit zich ook in de niet-klassieke vorm van hun boeken. Roggeman heeft het in zijn formuleringen over anderen steeds bedekt over zijn eigen werk. Wanneer hij schrijft: ‘Het oeuvre van Ernst Jünger is in wezen autobiografisch’ (150), dan geldt dat ook voor zijn eigen werk. Het zomers nihil is een boek dat volgens het concept van Das abenteuerliche Herz lijkt opgebouwd, meer dan volgens dat van de dagboeken. Ook Roggemans boek is als ‘oeuvre bedoeld’ (31) en bestaat uit gearrangeerde dagboeknotities, korte droomachtige prozastukjes en mini-essaytjes. Belangrijker dan de historische anekdotiek is ‘de vorming van een nieuwe stijl, “die einzige, die sublime Möglichkeit, das Leben erträglich zu machen.”’ (35)

Nog bij de legendarische Uyttersprot maakte de Antwerpse germanist Alfons Van Visschel een doctorale scriptie over ‘Leben und Werk’ van Ernst Jünger (afgesloten op 22 december 1960). Drie artikels van deze Van Visschel verschenen later in het tweetalige Tijdschrift voor levende talen, een Brussels tijdschrift waarin H. Plard al in 1954 een bijdrage over Jünger schreef.

Van Visschels beschouwingen en die van Roggeman en De Smet getuigen van de neutralere en meer academische belangstelling die Jünger stilaan te beurt viel. Deze tendens was in het buitenland, met bijvoorbeeld de studies van Gerhard Loose, al een tijdje in gang gezet. Maar rond het midden van de jaren zestig raakte Jünger stilaan geïsoleerd binnen het literaire domein ten gevolge van het progressieve tijdsklimaatGa naar eind39.. Dit werd nog versterkt door het dalende produktieve kracht van de auteur. De belangstelling voor zijn werk ging in de jaren zeventig dan ook tanen. Daar kon zelfs de controverse in 1971 over Annäherungen, dat Jüngers experimenten met drugs beschreef, niet veel aan veranderen.

Na tachtig: redivivus

De toekenning van de Goethe-prijs in 1982 en de Nederlandse vertalingen door Tinke Davids van Auf den Marmorklippen, Sturm en de Pariser Tagebücher leidden zowel in Nederland als in Vlaanderen een nieuwe Jünger-hausse in, die zich vooral in dag- en weekbladen aftekent en minder in tijdschriften. Deze vrij oppervlakkige receptie gaat hier vaak gepaard met een levensbeschrijving en een ideologisch standpunt. Daarbij zijn de meeste artikels in Vlaanderen veel minder afwijzend dan die in NederlandGa naar eind40.. Ook in tijdschriftartikels komt het specifiek literaire weinig aan bod.

Met zijn essay ‘Lanskopadders en blauweregen’ treedt Stefan Hertmans in het voetspoor van zijn vroegere geestelijke vader Roggeman. Maar terwijl Roggeman nog de nadruk moest leggen op het artistieke, als tegengewicht voor een al te inhoudelijke beschouwing van Jüngers werk, kan Hertmans zich onbeschroomd op de ethische dimensie van zijn werk concentreren. Hij ziet dat humanisme als ‘oefening in ascese’ (64) vooral naar voren treden in het motief van het botanische, ‘specifiek een kwestie van de rijpe Jünger’ (66). Dit in tegenstelling tot dat van de insektenjacht, waarin ‘het vroeger “ridderlijk militarisme”, dat Jünger tijdens de Eerste Wereldoorlog beleed, wordt opgeslokt’ (65-66). In de ‘subtile Jagd’ op insekten verschijnt het overleven door aandacht, dat in het motief van de slang een dubbelzinnige lading krijgt van bedreiging en bezwering. ‘In het beschouwen van bloemen ziet men een aantal humanitaire dimensies, in het verzamelen van insekten iets hoofs-ridderlijks in het beleven van das Militär, en in het zich “voldrinken” aan de gevaarlijke kracht van de slang iets van geheim verzet en triomferende overlevingsdrang door sluwheid en beheersing.’ (74-75). Hertmans besluit: ‘Anders dan Adorno bijvoorbeeld heeft Jünger geprobeerd de ondergang van de Duitse spiritualiteit niet defaitistisch, maar vitaal en allegorisch van antwoord te dienen. (...) Zo is de slang ten slotte de behoeder van die onvergetelijke blauwe bloem geworden’.(75)

Hertmans beperkt zich in zijn essay bijna uitsluitend tot de dagboeken. Daardoor zijn de inzichten nogal onhistorisch en eenzijdig. De evolutie van Jünger wordt summier en precair geschetst via het motief van de ‘subtiele jacht’. De vermomming tot slang kan bovendien moeilijk een afdoende rechtvaardiging geven voor Jüngers verblijf in het leger. Aan zijn houding in die tijd zitten onmiskenbaar minder humane kantjes. Ten slotte zijn er tegen de dagboeken wel wat bedenkingen in te brengen van conceptuele en literaire aard, zoals Vestdijks verwijt van - zij het in vergelijking met de essays beperkte - filosofische onhelderheid. Daartegenover staat dat de parallel die Hertmans trekt met Benjamins ‘verzamelnostalgie’ treffend is. Ze had nog aangevuld kunnen worden door een vergelijking van beider beschouwingen over de roesGa naar eind41..

Tegenover Hertmans' artikel, dat stimuleert tot lyrische beleving van Jüngers melancholie, staat rond dezelfde tijd de ongenuanceerde (in de eerste plaats ideologische) afwijzing van Jüngers werk door Georges Adé. Deze zwaait de kritische knuppel ongeremd, zonder enige blijk van kennis van Jüngers leven en werk.

Het stuk van Adé vormt het enige negatief gestemde artikel in het nummer dat het tijdschrift Diogenes in 1987 aan Jünger wijdde. Het bevat o.m. een uitstekend inleidend opstel van Henri Plard, de Brusselse Jünger-specialist, en een originele beschouwing van Raymond Van den Broeck over ‘Ernst Jünger en het vertalen’, die weer naar Benjamin leidt. Bart Vervaeck gaat in op Brakmans essay ‘Een zwak voor Jünger’, waarvan Ipema terecht vermoedt dat het ‘de veelzijdige auteur Jünger tot nu toe het meest recht doet wedervaren’Ga naar eind42.. Vervaeck stelt dat Brakman voor Jünger een zwak heeft ‘voorname-

Brakman voor Jünger een zwak heeft ‘voornamelijk vanwege deze gelijkaardigheid in de manier waarop een tekst geconstrueerd wordt: niet meer als een verhaal maar als een aaneenrijging van beelden die via het wereldbeeld naar het geheel verwijzen.’ (449) Hij corrigeert daarmee Ipema, wanneer die suggereert dat Brakman meer dan Vestdijk Jüngers filosofie au serieux zou nemen. Weliswaar gaat Brakman er in tegenstelling met Vestdijk op in, maar hij wijst Jüngers irrationalisme duidelijk af.

Een aantal bijdragen in het Diogenes-nummer komen uit Vlaams-nationale hoek en zijn van bedroevend niveau. Nog het best komt Henri-Floris Jespers te voorschijn, die op vrij anekdotische wijze een aantal aspecten van Jüngers leven en werk behandelt. Hij legt als erudiet in de alchemie en als voormalig leider van het neo-decadente en maniëristische Pink Poets-gezelschap vooral het accent op het occulte en dandyeske aspect van Jüngers werk.Ga naar eind43.

De jaren negentig

De rol van Jünger als reservoir van ideologische meststof geraakt niet op. Zijn ideologische wereld treedt in slechts weinige gevallen terug voor een nadere beschouwing van het proza in zijn literaire aspecten, zoals Vestdijk dat reeds voordeed. Hoe sterk die ideologie het werk ook kleurt, het vraagt om een nauwkeurige situering in een literaire traditie, zoals Karl H. Bohrer dat voor Jüngers vroege periode heeft gedaan.

Waar men tegelijk met Jüngers leven en denken rekening houdt - men kan daar in dit geval bijna niet buiten -, is een onbevooroordeelde evaluatie gewenst. In Duitsland doet zich een verdere evolutie in die zin voor met de monumentale studie van Martin Meyer. Interessant voor Vlaanderen in dat opzicht is de rustige manier waarop iemand als Raymond Brulez ooit over Jüngers verhouding tot de oorlog heeft geschreven. In een lezing voor de Vlaamse Academie voor Taal en Letterkunde beschreef hij de ‘Werdegang van Jünger, van de dionyzische oorlogsroes naar de appolinische sereniteit’ (102). Jüngers dagboeken uit de Tweede Wereldoorlog steken naar zijn oordeel gunstig af tegenover de onverbeterlijke Henry de Montherlant die de oorlog is blijven verheerlijken.

Brulez, een leeftijdgenoot van Jünger, intellectualistischer dan de populisten die steeds in Vlaanderen in de mode zijn geweest, oordeelde zonder ideologische vooringenomenheid en gemoraliseer, kritisch en met oog voor de sterke kanten van Jüngers proza. Zijn voorbeeld verdient navolging.

Met dank aan Lut Missinne, Ortwin de Graef en vooral Prof. Piet Tommissen voor het materiaal dat ze respectievelijk van Steinmetz, De Man en de naoorlogse receptie aanbrachten.

Bibliografie van ‘Jünger in Vlaanderen’

Vertalingen: (chronologisch)

Op de marmerklippen (vert. J. Hardewijk), De Lage Landen, Brussel, 1942

Het avontuurlijke hart. Figuren en Cappriccio's (vert. en inl. Herman Oosterwijk), De Lage Landen, Brussel, 1943

Boeken: (alfabetisch)

DE SMET, Yves, ‘Ernst Jünger’, Desclée De Brouwer, 1963

POPMA, Jan, The worker: on nihilism and technology in Ernst Jünger, ‘Eclectica’, jg.20, nr. 83, Economische Hogeschool Sint-Aloysius, Brussel, 1991

Artikels in boeken:

HERTMANS, Stefan, ‘Lanskopadders en blauweregen’, in: Sneeuwdoosjes, Meulenhoff, Amsterdam, 1989, pp. 63-75 (eerder verschenen als ‘Lanskopadders in blauweregen. Over de botanie in Ernst Jüngers werk’, in: Yang, jg.23, nr.132, januari-maart 1987, pp. 32-38)

OOSTERWIJK, Herman, ‘Inleiding’, in: Ernst Jünger, Het avontuurlijke hart. Figuren en capriccio's, De Lage Landen, Brussel, 1943

ROGGEMAN, Willy, ‘Herziening van een woord!’ (uit: ‘Ontmoetingen met scalpel’) en ‘Evolutie en keerpunt bij Ernst Jünger’, in: Literair Labo, Nijgh & Van Ditmar, z.j. [= 1965], pp. 68-70 & 145-155 (pp. 149-152 verschenen in de krant Vooruit van 8 juni 1961 als ‘De evolutie van Ernst Jünger. Bij het verschijnen van het verzameld werk’)

ROGGEMAN, Willy, Het zomers nihil, Nijgh & Van Ditmar, z.j. [= 1967], pp. 31-35 en 43 (over de dagboeken) (pp. 32-35 verscheen in de krant Vooruit van 22 oktober 1964 als ‘Jüngers Parijse oorlogsdagboek’)

Andere vermeldingen

BURSSENS, Gaston, in: Dagboek (geredigeerd, toegelicht en geannoteerd door Luc Pay), Hadewijch, Schoten, 1988), p. 17 (Das abenteuerliche Herz, kerstnacht 1940)

DE MAN, Hendrik, in: Cahiers de ma montagne, Editions de la Toison d'Or, Bruxelles-Paris, 1944, pp. 238-244

LEEMANS, Victor, Politieke sociologie, Steenlandt, Kortrijk, 1936, pp. 382-383.

LEEMANS, Victor, Hoogland. De strijd om het Nieuwe Rijk, Davidsfonds, Keurreeks, Nr. 20, 1938, p. 187

NOLENS, Leonard, in: Stukken van mensen. Dagboek 1979-1982, Querido, Amsterdam, 1989, p. 195 (Das abenteuerliche Herz)

VAN WILDERODE, Anton, in: Ten Huize van. 14, Davidsfonds, Leuven, 1978, pp. 27-28

Belangrijkste artikels in tijdschriften:

ADE, Georges, ‘Heliopolis, terugblik op een boek’, in: Diogenes, jg.4, nr.5, 1987, pp. 429-432

BRULEZ, Raymond, ‘Ernst Jünger en de oorlog’, in: Verslagen en mededelingen van de Vlaamse Academie voor Taal en Letterkunde, afl.1-4, 1961, pp. 95-104

CLAES, Lode, ‘Macht en geest’, in: Arbeidsorde, jg.3, nr.3, 15 maart 1940, pp. 117-120

DE PRINS, Jo, ‘Het woud als toevlucht’, in: Nieuwe Stemmen, jg. 11, nr.5, februari-maart 1955, p. 135

DE SMET, Yves, ‘Ernst Jünger als mens en auteur’, in: De Vlaamse Gids, jg.45, 1961, pp. 313-323

GRAULS, Willem, ‘Technokraten en aristokraten in de huidige wereldburgeroorlog’ (persoonlijke uitwerking van een thema uit Heliopolis), in: Dietsland-Europa, jg.11, nr.1, januari 1966, pp. 13-15

HAHN, K.J., ‘Nieuwe Duitse romans’, in: Streven, jg.5, dl.II, nr. 11-12, augustus-september 1952, pp. 439-448 (over Heliopolis, pp. 439-440)

JESPERS, Henri-Floris, ‘Aantekeningen voor een essay’, in: Diogenes, o.c., pp. 408-423

LEEMANS, Victor, ‘Wijsheid aan de lopende band’, in: Kultuurleven, jg.17, nr.9, november 1950, pp. 671-675 (pp. 674-675 over de dagboeken van E. Jünger)

OTTEVAERE, Edmond, ‘Duitse literatuur in 1981. II’, in: Dietsche Warande & Belfort, jg.127, nr.10, december 1982, pp. 782-790 (over Siebzig verweht Il II, pp. 782-784

OTTEVAERE, Edmond, ‘Duitse literatuur in 1985’, in: id., jg. 131, nr. 3, maart-april 1986, pp. 186-203 (over Eine gefährliche Begegnung, pp. 200-201)

PLARD, Henri, ‘Ernst Jünger’ (vert. Gerda Pannier), in: Diogenes, o.c., pp. 382-401

RANKE, Bert, ‘Duitsch werk in Nederlandsche vertaling’, in: Westland, jg.2, 1944, pp. 238-239

RENS, Lieven, ‘Dichters in het bruggenhoofd’, in: Nieuwe Stemmen, jg. 8, nr.5, maart 1952, pp. 109-112 (pp. 109-110 over Über die Linie)

ROGGEMAN, Willy, ‘De gevaren van een verkeerdlezer onderkend’, in: Komma, jg. 2, nr. 4, 1966, pp. 77-80 (reactie op Martin Ros in Kentering, jg.7, nr.7, augustus-september 1966)

STEINMETZ, Rudolf, ‘De Arbeiderswereld van Ernst Jünger’, in: Dietbrand, jg.2, nr. 10-11 & 12, pp. 294-305 en 363-371

TEMPELMAN, Hein A.J., ‘Ernst Jünger’, in: Golfslag, jg.2, nr.8, 1948, pp. 303-311 (opgenomen in Het Duitse vraagstuk, Uitg. Winants, Heerlen, 1949, pp. 117-128)

TOMMISSEN, Piet, ‘Beschouwingen over Ernst Jünger’, in: Nieuwe Stemmen, jg. 8, nr.3, januari 1952, pp. 63-66

TOMMISSEN, Piet, ‘In silva salus? Kommentaar bij Ernst Jünger's boek “Der Waldgang”’, in: De Tafelronde, jg.1, 1953, pp. 141-148

TOMMISSEN, Piet, ‘Overtuigend of stimulerend?’, in: Het spoor, jg.1, nr.1, april 1954 (over: Der gordische Knoten), pp. 62-64

TOMMISSEN, Piet, ‘Aantekeningen bij Mohler's Jünger-boek’, in: Het Pennoen, jg.7, nr.3, juli-augustus 1956, p. 8

TOMMISSEN, Piet, ‘Ernst Jüngers dubbele “Okkupation”’ (over Jahre der Okkupation), in: Het Pennoen, jg.9, nr.4, oktober 1958, pp. 7-8

TOMMISSEN, Piet, ‘Rechtse stromingen in de republiek van Weimar’, in: Dietsland-Europa, jg. 3, nr.6, juli-augustus 1958, pp. 11-15 (p. 14 over Jünger)

TOMMISSEN, Piet, ‘Naar aanleiding van een recente Jünger-inventarisatie’ (van Martin Ros in Kentering, jg.7, nr.7, augustus-september 1966), in: De Tafelronde, jg.12, nr.3, augustus 1967, pp. 55-59 (verbeterde versie in het volgende nummer)

VAN DEN BROECK, Raymond, ‘Ernst Jünger over het vertalen’, in: Diogenes, o.c., pp. 433-446

VANDER KERKEN, Libert S.J., ‘Illusies der Techniek; Ernst Jünger's ‘Gläserne Bienen’, in: Streven, jg.11, nr. 10, juli 1958, pp. 955-960

VANDIEST, Julien, ‘Ernst Jünger, een denker Pour le Mérite’, in: Diogenes, o.c., pp. 452-462

VANDIEST, Julien, ‘“Edelnazi” of gentleman?’, in: Muziek en Woord, september 1989, p. 8 (n.a.v. een ‘Dossier’-uitzending op BRT3, 21 en 28 september)

VAN VISSCHEL, A., ‘Namen en deknamen in het werk van Ernst Jünger’, in: Tijdschrift voor levende talen, jg.30, nr.2, 1964, pp. 134-139

VAN VISSCHEL, A., ‘Oorlog en vrede in leven en werk van Ernst Jünger’, in: id., jg.30, nr.6, 1964, pp. 545-559

VAN VISSCHEL, A., ‘De dialoog in het werk van Ernst Jünger’, in: id., jg.31, nr.1, 1965, pp. 90-94

VERBRUGGEN, Freddy, ‘Any Where out of the World’ (Baudelaire). De rizomorfische Gestalt van de Dandy. Een modernistisch-cultuurfilosofisch ‘savoirnarratif’, in: Tijdschrift voor de Studie van de Verlichting en van het Vrije denken, jg.18, nr.1-2, 1990, pp. 107-132

VERVAECK, Bart, ‘Beeld en tegenbeeld: kanttekeningen bij Jünger’ (over Willem Brakman en Jünger), in: Diogenes, o.c., pp. 447-451

VINKS, Jos, ‘Ernst Jünger en het nieuwe nationalisme (1920-1930)’, in: Diogenes, o.c., pp. 402-407

VINKS, Jos, ‘Het Friedensschrift en zijn perikelen’, in: id., pp. 424-432

VLOEMANS, Antoon, ‘Eenzaamheid en vereenzaming’, in: Nieuw Vlaams Tijdschrift, jg.21, 1968, pp. 268-293 (over Jünger, pp. 288-293)

Artikelen in kranten en weekbladen:

ANDRIES, Marc, ‘Ernst Jünger: soldaat en vredeszoeker’, in: Topics, 17 oktober 1986 (over Parijs dagboek 1941-1943)

BRAET, Jan, ‘De oorlog als kunstwerk’, in: De Morgen, 11 september 1982 (n.a.v. de Goetheprijs)

BRULEZ, Raymond, ‘Entomoloog Ernst Jünger’, in: Het Laatste Nieuws, 6 januari 1968 (over Subtile Jagden)

CLAES, Lode, ‘Denkend aan Jünger in Parijs’, in: De Standaard, 10 juni 1989

DE BELDER, Hein, ‘De wereld van Ernst Jünger’ (over Grenzgänge), in: De Standaard, 28 januari 1967

DECOENE, Guy, ‘Aardbeien met Bourgogne in een vlammenzee. Gesprek over Ernst Jünger met zijn vertaler’, in: Knack, 2 juni 1982

DECOENE, Guy, ‘Tussen tuin en moeras’, in: Knack, 9 november 1983 (over Op de marmerklippen)

DECOENE, Guy, ‘In stormen gerijpt. Onuitgegeven oorlogsboek van Ernst Jünger’, in: Knack, 15 augustus 1984 (over Sturm)

DECOENE, Guy, ‘Ernst Jünger: een soldaat en esteet’, in: Vooruit, 10 mei 1986 (over Parijs dagboek 1941-1943)

D.J., ‘Ernst Jünger over verdovende middelen’, in: Wij, 5 juni 1971 (over Annäherungen)

DE MAN, Paul, ‘Een groot schrijver: Ernst Jünger’, in: Het Vlaamsche Land, 26-27 juli 1942

DE MEESTER, H., ‘De ontwikkelingsgang van Ernst Jünger’ I, II & III, in: Het spoor voor de Lage Landen, nr. 16, 25 september 1948, p. 5; nr. 17, 2 oktober 1948, p. 7 & nr.19, 16 oktober 1948, p. 7

DE MOOR, Piet, ‘Zonder aristokratie komen rampen. Ernst Jünger als Jeremia in het bezette Parijs’, in: Knack, 25 juni 1986 (over Parijs dagboek 1941-1943)

ELNO, Karel, ‘Ernst Jünger, groots en omstreden’, in: De Nieuwe, 2 september 1982 (n.a.v. de Goetheprijs)

F(rederickx?), G(eorges?), ‘Jünger: “Der Waldgang”. Handleiding voor moedige mannen’, in: De Vlaamse Linie, 8 februari 1952

JANS, Erwin, ‘Op de verkeerde planeet geboren’, in: De Morgen, 13 januari 1989 (over Parijs dagboek 1943-1944)

KORBAN, ‘Ernst Jünger. De vokalen op de troon’, in: Soir, 25 oktober 1958 (over Lob der Vokale)

LYSIS, ‘De wereldstaat. Ernst Jünger haalt de toekomst naderbij’, in: De Nieuwe Gids, 24 maart 1961 (over Der Weltstaat)

OTTEVAERE, Edmond, ‘Spel des Geestes’, in: De Standaard, 7 augustus 1965 (over Mantrana)

OTTEVAERE, Edmond, ‘Jünger aan de tijdklaagmuur’, in: De Standaard, 19 februari 1966 (over An der Zeitmauer)

OTTEVAERE, Edmond, ‘Magiër Jünger vlindert’, in: De Standaard, 3 februari 1968 (over Subtile Jagden)

OTTEVAERE, Edmond, ‘Geen bovenste beste Jünger’, in: De Standaard, 22 juni 1973 (over Die Zwille)

OTTEVAERE, Edmond, ‘Jünger in woord en beeld’, in: De Standaard, 26 augustus 1989 (over Heimo Schwilk, Ernst Jünger - Leben und Werk in Bildern und Texten)

[PICARD, Leo], ‘Over de linie heen. Het nihilisme als uitgangspunt voor herlevend geloof?’, in: De Standaard, 11 januari 1951, (hoofdartikel p. 1 & 7)

ROGGEMAN, Willy, ‘De evolutie van Ernst Jünger. bij het verschijnen van het verzameld werk’, in: Vooruit, 8 juni 1961

ROGGEMAN, Willy, ‘Jüngers Parijs oorlogsdagboek’, in: Vooruit, 22 oktober 1964

TEMPELMAN, Hein A.J., ‘Ernst Jünger: Atlantische Fahrt’, De Standaard, 16 augustus 1947

TEMPELMAN, Hein A.J., ‘Een herrezen Duitse schrijver, Enst Jünger’ (sic), in: De Standaard, 18 juli 1947

TOMMISSEN, Piet, ‘Staat Ernst Jünger op de tweesprong?’ (over Heliopolis), in: De Standaard, 13 augustus 1950

TOMMISSEN, Piet, ‘Een beschouwing over Jünger’, in: De Standaard, 18 maart 1951 (n.a.v. Erich Brock, Das Weltbild Ernst Jüngers und Deutung)

TOMMISSEN, Piet, ‘Ernst Jünger's ‘Strahlungen’, in: Opstanding, jg.4, nr. 12, 22 maart 1952, p. 1 & 2

TOMMISSEN, Piet, ‘Jahre der Okkupation. Het derde oorlogsdagboek van Ernst Jünger’, in: De Antwerpse Gids, 1 november 1958

TROCH, E, (= Luc Vandeweghe), ‘Jünger-exegese’ (vooral over Gerhard Nebels Ernst Jünger. Abenteuer des Geistes), in: De Nieuwe Gids, 1 maart 1950

TROCH, E, ‘De mens in het woud’, in: De Standaard, 9 november 1951 (over Der Waldgang) (hoofdartikel, p. 1)

TROCH, E, ‘Met Jünger op Godenholm’, in: De Standaard, 7 juni 1952 (over Besuch auf Godenholm)

TROCH, E, ‘De Gordiaanse knoop’, in: De Standaard, 3 oktober 1953 (over Der gordische Knoten) V.(ermeer, J.?? = H. Oosterwijk), ‘Over de nulmeridiaan. Ernst Jünger's vlucht in het kreupelhout’, in: De Nieuwe Gids, 13 juni 1951

VANDER KERKEN, Libert, ‘Ernst Jünger. Goetheprijs 1982’, in: De Standaard, 3 september 1982 (over de oorlogsdagboeken)

VAN DE VOORDE, Urbain, ‘Kleine boekjes van Ernst Jünger’, in: De Standaard, 13 december 1952 (o.a. over Der Waldgang)

VAN DE VOORDE, ‘Ernst Jünger. - Das Sanduhrbuch’, in: De Standaard, 29 januari 1955

VAN DE VOORDE, ‘Rivarol als konservatieve figuur. Ernst Jünger over een “bel esprit” der achttiende eeuw’, in: De Standaard, 11 augustus 1956 (over Rivarol)

VAN DE VOORDE, ‘Ernst Jüngers “Gläserne Bienen”’, in: De Standaard, 14 december 1957

VAN DE VOORDE, ‘E. Jünger aan de voet van de tijdsmuur’, in: De Standaard, 21 februari 1960

VAN DE VOORDE, ‘Ernst Jünger. Negen essays over de tijd’, in: De Standaard, 29-30 oktober 1960 (over Essays I)

VAN DE VOORDE, ‘Antaios II’, in: De Standaard, 21 april 1962

VAN DE VOORDE, ‘Ernst Jünger 8’, in: De Standaard, 28 december 1963 (over Fassungen)

VAN DE VOORDE, ‘Jünger tegen de burgerij’, in: De Standaard, 7 november 1964 (over Der Arbeiter)

VAN DE VOORDE, ‘Mysterie en magie als redmiddel uit onze verstarring. Antaios roeit tegen de tijdstroom in.’, in: De Standaard, 6 april 1965

VAN DE VOORDE, ‘Jüngers “Heliopolis” houdt stand’, in: De Standaard, 15 mei 1965

VAN HOOF, Guido, ‘Ernst Jünger psychedelisch’, in: De Standaard, 13 augustus 1971 (over Annäherungen)

VAN HOOF, Guido, ‘Eumeswil’, in: De Standaard, 11 november 1977

VINKS, Jos, ‘Eenzaam tegenover de tirannie van de massa’, Gazet van Antwerpen, 11 april 1978 (over Eumeswil)

X, ‘Toekomstroman van E. Jünger. Heliopolis - Terugblik op een stad’, in: De Nieuwe Gids, 19 januari 1950

Hans Vandevoorde

eind1.: Ik beperk me in dit artikel vooral tot de tijdschriften en leg het accent verder enerzijds op de vroege receptie (die het minst bekend is) en anderzijds op de literaire aspecten van Jüngers ontvangst in Vlaanderen.

eind2.: Zie bibliografie. De meeste daarvan verschenen in De Standaard der Letteren, de wekelijkse boekenrubriek.

eind3.: Onder de tijdschriften in alfabetische volgorde: Dietsland-Europa, Diogenes, Golfslag, Het Pennoen, Het spoor; onder de weekbladen en kranten: Het spoor voor de Lage Landen, Opstanding, Wij. Voor een karakterisering van de oudere bladen: zie Encyclopedie van de Vlaamse Beweging. Een aantal daaronder hebben een katholiek profiel, waardoor ze nauw verwant zijn met andere bladen van uitgesproken katholiek-flamingante signatuur (De Vlaamse Linie, Nieuwe Stemmen, Gazet van Antwerpen, De Antwerpse/Nieuwe Gids, De Standaard, Topics) waarin werk van Jünger werd besproken.

eind4.: De eerste Franse vertaling werd al in 1930 gemaakt. In 1942 verschenen niet minder dan vier boeken in vertaling: Sur les falaises de marbre (vert. H. Thomas), Gallimard, 1942; Le coeur aventureux (vert. H. Thomas), Gallimard, 1942; Jardins et routes (vert. M. Betz), Plon, 1942; Jeux africains (vert. H. Thomas), Gallimard, 1942.

eind5.: Deze Prof. em. aan de R.U. Gent en de V.U. Brussel vertelt in een brief (van 27 februari 92) hoe hij ca. 1943 na de lectuur van o.a. Rosenberg en Moeller van den Bruck eerst Der Arbeiter gelezen heeft, dan op zoek is gegaan naar meer, en daarbij op In Stahlgewittern stootte (waarvan de oorlogsverheerlijking niet tot hem doordrong). Na lectuur daarvan vond hij Blätter und Steine en de Franse vertalingen Le Coeur Aventureux en Les Falaises de Marbre. ‘Door de twee franse boeken werd ik werkelijk betoverd’, schrijft hij. Vooral het magisch-realisme en het Goetheaanse aspect aan die werken boeide hem. Dat Jünger tot de passieve weerstand behoorde, wist hij niet.

eind6.: Guy Vaes was in die tijd bevriend met Leo Apostel. Voor zijn getuigenis zie dit Yang-nummer.

eind7.: ‘Jüngers dagboek van de Duitse inval in Frankrijk was in het Frans als Jardins et Routes uitgegeven, en had daar aandacht en fascinatie gewekt. (...) Het was in de zomer van 1940 voor Fransen een verademing om kennis te maken met deze superieure Duitser...’ (De Standaard der Letteren, 10 juni 1989). Lode Claes heeft met Jüngers werk rechtstreeks in het Duits kennis gemaakt. Hij las naar eigen zeggen vloeiend Duits. Auf den Marmorklippen had hij nog kort voor het uitbreken van de oorlog besproken in het maandblad Arbeidsorde en in 1932 had hij Der Arbeiter gelezen, dat gewoon in een Franstalige Antwerpse boekhandel te koop was (mondelinge mededeling van L.C.).
Jünger maakt gewag van het bezoek dat Lode Claes en Paul Willems hem brachten, in Das zweite Pariser Tagebuch op 29 april 1944. Claes vertelt in De Standaard hoe hij samen met deze Willems, die uitgaf bij La Toison d'Or (‘waarvan de eigenaars, het voorname echtpaar Didier, via Otto Abetz en Hendrik de Man met Jünger hadden kennis gemaakt’ [voor H. de Man lijkt dit omgekeerd geweest te zijn; het was in het salon van de Didiers dat hij Jünger voor het eerst ontmoette, cf. Cahiers de ma Montagne]) naar Parijs trok ‘met een kleine Lancia, volgeladen met grote zakken houtskool waarop de auto als energiebron was omgebouwd’.
Bij hun gesprek naar Der Arbeiter gevraagd, moet Jünger toen geantwoord hebben ‘dat wat hij nu in 1944 schreef tegenover Der Arbeiter stond zoals het Nieuw Testament tegenover het Oud Testament.’ Hij vermeldde alleen Der Friede als nieuw werk. Ter afscheid kregen de bezoekers Die Perfektion der Technik van Jüngers broer Friedrich Georg mee.
Opvallend is dat Lode Claes, zoals Leo Apostel, Jünger toen tot het nationaal-bolsjewisme van zijn vriend Ernst Niekisch rekende: ‘Jünger, die in deze jaren tot de zoogezegde Nationaal-Bolsjevistische middens in Duitschland behoorde, heeft in dit werk op scherpe wijze de tendenz, die aan het Nationaal-Socialisme en aan het Bolsjevisme gemeen is, bloot gelegd.’ (In: Arbeidsorde, cf. infra)

eind8.: cf. Het opstel van Jan Ipema in dit nummer: ‘Ernst Jünger in Nederland’, dat eerder in Maatstaf verscheen (jg.33, nr. 10, 1985, pp. 89-100). De receptie in Nederland blijkt minder massaal, maar literair interessanter dan in Vlaanderen. Het zwaartepunt ligt er na de Tweede Wereldoorlog.

eind9.: cf. ‘Ernst Jünger in Frankreich. Versuch einer Erklärung’, in: Text und Kritik, Heft 105/106, Ernst Jünger, Januar 1990, pp. 141-154; p. 144.

eind10.: cf. het boek van Jan Popma, The Worker (zie bibl.) en dit nummer. In Frankrijk lijkt hetzelfde aan de gang.

eind11.: cf. A. Venema, Schrijvers, uitgevers & hun collaboratie. Het systeem, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1988, p. 56.

eind12.: Griet Van Haver, Onmacht der verdeelden. Katholieken in Vlaanderen tussen demokratie en fascisme 1929-1940, Berchem, z.j., p. 101.

eind13.: Dietbrand, jg.1, nr.5, februari 1934. In dit nummer stond ook al een eerste anti-semitische bijdrage van L.J. Elferink.
Steinmetz werkte nog mee aan de tweede jaargang (1934-1935, nr.9) met een gedicht en met een in memoriam voor de Zuidafrikaan M.P.C. Valter. Later publiceerde hij ook nog een beschouwing over Nederlands Geesteswerk van J. Huizinga (jg.3, nr.3, maart 1936) en over Kipling (id., nr..5, mei 1936). Verdere medewerking is uitgebleven. Een mogelijke verklaring is de kritische houding van Dietbrand tegenover de NSB.

eind14.: jg.3, juni 1936, nr.6.

eind15.: Leemans citeert Jünger in zijn boek nog op een drietal andere plaatsen. Alleen op de laatste bladzijden van het bewuste hoofdstuk wijdt hij enkele regels aan Jünger. Hij zet zich af tegen ‘de wereld van rationele techniek’ in Der Arbeiter (Vreemd genoeg citeert hij hier, zoals ook elders, Blätter und Steine). Op dezelfde pagina stemt hij wel in met Jüngers aanvoelen ‘van de vreselijke vereenzaming van de arbeider in de grote steden’ in Das abenteuerliche Herz.

eind16.: Na de oorlog, toen Leemans tot de democratie was bekeerd, werd zijn houding tegenover Jünger uitgesproken negatief. De dagboeken verwijt hij bijvoorbeeld hermetisme en machinaliteit in het produceren van inzichten (cf. ‘Wijsheid aan de lopende band’, in: Kul-tuurleven, nov. 1950). Dit is een vaak voorkomend oordeel (vgl. bijvoorbeeld A. Vloemans in het Nieuw Vlaams Tijdschrift, 1968).

eind17.: Arbeidsorde. Maandschrift voor sociale, economische en cultureele hernieuwing verscheen van 1938 tot 1940 met Leemans als enige redacteur. Het richtte zich vooral op maatschappelijke problemen, b.v. op het ‘Vreemdelingenvraagstuk in Limburg’. Voor informatie, zie Van Haver, o.c., p. 221-222.

eind18.: Lode Claes (1913^o) werd na de oorlog veroordeeld wegens collaboratie en was daarna journalist bij De Standaard. In de jaren zestig en zeventig zetelde hij als Volksunie-senator voor Brussel. Op het einde van de jaren zeventig had hij een tijdje een eigen politieke partij, rechts van de Volksunie, die later opging in het Vlaams Blok. Van hem verscheen o.a. ook een boek over de collaboratie, Verdrongen verleden (1983).

eind19.: cf. een korte bespreking in Boekengids, jg. 21, 1943, p. 198-199: ‘Hoe het verder buiten een bepaalden tijd staat, saamgesteld uit allerlei perioden der geschiedenis.’ Of Bert Ranke in Westland, jrg.2, nr.4, februari 1944, p. 238: ‘Waar Ina Seidel toch nog de realiteit tot basis nam voor het verdroomd gebeuren in “Vriend Peregrin”, daar doet Ernst Jünger (1895) in een zijner jongste boeken, “Op de Marmerklippen”, dat ons in de volmaakte vertaling van J. Hardewijk wordt aangeboden, volledig afstand van elke reëele substantie, ...’. Ranke acht het wel mogelijk een allegorie uit het boek te destilleren en schrijft op het einde zelfs dat ‘de oorlog met zijn begeleidende verschijnselen een niet te miskennen rol speelt.’ Maar met de oorlog bedoelt hij kennelijk de Eerste Wereldoorlog: ‘Het is trouwens een algemeen verschijnsel, dat de schrijvers van de oorlogsgeneratie ook in hun later werk, dat niet onmiddellijk onder invloed van dit geweldig gebeuren ontstond, er niettemin niet geheel van loskomen.’ (239)
Merkwaardig is de inleiding van Ranke bij zijn kroniek van de ‘duitsche letteren’. Hij constateert dat de Duitse schrijvers die vertaald worden, vooral tot de introspectieve richting behoren en dat men daardoor met opzet een vertekend beeld geeft van de Duitse literatuur: ‘En wanneer het werk van één auteur bij geval verschillende facetten vertoont, dan zal men niet nalaten uitsluitend deze zijde te belichten, waaruit blijken moet dat de hedendaagsche Duitsche letterkunde zich tamelijk vrij zwevend boven het tijdsgebeuren ontwikkelt, m.a.w. men zal bewust of onbewust den indruk trachten te be-stendigen, dat naast of boven het Duitschland van Adolf Hitler nog steeds het spreekwoordelijk geworden Duitschland van de “dichters en denkers” bestaat.’ Hij zet zich dan ook af tegen die critici die verklaren dat ‘het een geruststellend verschijnsel is dat een dergelijk geniaal dichter en aristocratische geest uit een land stamt, “waarvan men ooit beweerd, dat het zijn onafhankelijke denkers het zwijgen had opgelegd.”’ (236) Ranke richt zijn pijlen hier op H. Oosterwijk (cf. infra), die de door Ranke aangehaalde woorden nochtans niet met kwade bedoelingen voor de Duitse zaak had geciteerd. (De schimpscheut wijst in elk geval op spanningen binnen het kollaborerende kamp: Westland behoorde eerder tot de radicale strekking van de pro-Duitse De. Vlag (Duits-Vlaamse Arbeidersgemeenschap), terwijl Oosterwijk tot de iets gematigder tendens van het VNV (Vlaams Nationaal Verbond) gerekend moet worden. cf. over Westland: Els de Bens, De Belgische dagbladpers onder Duitse censuur. 1940-1945, Uitgeverij De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen/Utrecht, 1973, p. 240 en Herman Van de Vijver, Belgie in de Tweede Wereldoorlog, dnb/uitgeverij pelckmans, Kapellen, 1990, p. 49-50).
Jünger hoort dus voor Ranke duidelijk niet tot degenen die een ‘harde, mannelijke, kampvaardige levenshouding’ vertolken, maar tot de burgelijke traditie van schrijvers der innerlijkheid. In het geval van Ranke moeten we bijgevolg tot een onvrijwillige miskennning van de politieke allegorie in Op de marmerklippen besluiten, tenzij het natuurlijk zijn bedoeling was om de kritische waarde van het boek te verdoezelen.

eind20.: Dat hij het Duitse origineel niet kende, zou men kunnen opmaken uit het feit dat hij het boek verkeerdelijk ‘Auf die Marmorklippen’ noemt.

eind21.: In de voorafgaande bespreking van 31 maart 1942 voor Le Soir is dat des te duidelijker: ‘On nous transporte en plein mythe, dans un conte qui n'a plus qu'une apparence terrestre et où tout est défini par des puissances aussi secrètes qu'inpugnables.’ En verder: ‘Mais il ne faut pas confondre cette conception du monde, champ de bataille du vice et de la vertu, de la grandeur et de la bassesse avec une fade leçon moralisatrice. L'ouvrage de Jünger est celui d'un poète et non d'un directeur de conscience. Le conflit ne l'intéresse pas pour ses conséquences éthiques, mais comme thème d'inspiration, comme motif que son imagination peut traduire dans une suite d'images de soleil, de feu et de sang.
Ce que nous voudrions souligner, c'est que ses passages successifs n'ont plus ici une intention nette - comme dans le roman psychologique - et qu'ils ne sont là avec aucune autre justification que d'être des produits d'une imagination artistique. Ils existent par eux-mêmes, avec comme seul objet leur beauté propre.’
Dezelfde blindheid voor de politieke draagwijdte van Jüngers werk merken we in De Mans bespreking van Jardins et Routes: ‘il échappe complètement à l'emprise des circonstances temporelles.’ De allegorisch-symbolische weg van de vroegere romans, ‘ce sens du mythe’, wordt toegankelijker en minder verwarrend, ‘lorsqu'il agit dans des paysages et sur des personnes connues au lieu de créer un monde fabuleux’. (23 juni 1942) Hier gelijkaardige ‘forces primitives’, maar gebreideld door de realiteit. In tegenstelling tot de egocentrische Gide weet Jünger volgens De Man in het individuele steeds het universele te treffen (vgl. ‘Gärten und Strassen’, Bibliographie Dechenne, maart 1943). Vergelijkbaar met Gide is zijn werk echter in de grote formele vastheid en schoonheid, ‘sa splendeur splendide’.
In een kleine recensie voor de Bibliographie Dechenne (juli 1942) beklemtoont De Man dat de beschreven gebeurtenissen in Jardins et Routes door de reputatie van de schrijver geen grotere waarde krijgen. ‘En effet, c'est moins l'image d'une grandiose opération militaire que l'aspect intérieur d'une âme d'artiste qui vit dans ces pages’. De fascinatie van De Man voor het mythische in Jüngers werk is hier blijkbaar geëvolueerd tot een bewondering voor een ‘vie personelle’ die een wereldvisie reveleert ‘qui, même au contact des plus cruelles réalités, parvient à conserver une sérénité souriante mais d'une admirable élévation.’

eind22.: Weliswaar had Claes in Arbeidsorde al op het algemene karakter van het boek gewezen, maar de miskenning nu van elke toepassing op Duitsland kan wijzen op de invloed van (zelf)censuur.
De overeenkomst met een artikel van Maurice Blanchot uit die tijd (zie dit nummer) is overigens treffend.

eind23.: vgl. Els de Bens, o.c., p. 230-231.

eind24.: cf. Els de Bens, ‘Paul de Man and the Collaborationist Press’, pp. 85-95, in: Werner Hamacher, Neil Hertz, and Thomas Keenan, Responses. On Paul de Man's Wartime Journalism, University of Nebraska Press, Lincoln and London, 1989, p. 93 & Ortwin de Graef, ‘Notes on Paul de Man's Flemish Writings’, pp. 115-126, in: id., p. 115.

eind25.: cf. Els de Bens, o.c., p. 231. Herman Oosterwijk (1902-1960) was voor de oorlog een tijdje boekhandelaar bij Zonnewende te Kortrijk en daarna van 1932 tot 1934 directeur van de Nederlandsche Boekhandel. Na zijn ontslag richtte hij een eigen boekbedrijf Het Getij op te Mortsel (cf. Ludo Simons, Geschiedenis van de Uitgeverij in Vlaanderen. II, de twintigste eeuw, Lannoo, Tielt, 1987, p. 93). In zijn hoedanigheid van hoofdopsteller voor de regionale Mechelse variant Gazet van Mechelen werd hij na de oorlog voor het gerecht gedaagd (zie Het Laatste Nieuws van 5 juni 1947). Hij werd tot 10 jaar veroordeeld. Hij week terug uit naar Nederland, maar schreef onder de schuilnaam Joris K de rubriek ‘In de taaltuin’ van De Standaard vol, een krant waar hij voor de oorlog al aan had meegewerkt. Als Roeland J. Vermeer besprak hij in de naoorlogse editie en in De Nieuwe Gids ook beeldende kunst en letteren. Hij werkte tevens mee aan Kultuurleven en was redacteur van Jeugd en Kultuur. Maurice Gilliams droeg aan hem zijn groteske novelle Libera nos, domine (1928) op, die voor het eerst in 1959 verscheen (daar gedateerd als 1927) en die de verleiding door ideologisch idealisme hekelt. Oosterwijk had al in juli 1933 een bespreking aan de privé-druk van Gilliams' Oefentocht in het luchtledige gewijd in het Nederlandse tijdschrift De Gemeenschap.

eind26.: cf. Ortwin de Graef, ‘Aspects of the Context of Paul de Man's Earliest Publications’, in: o.c., pp. 96-115.

eind27.: Waarschijnlijk stootte De Man op Jünger via zijn oom Hendrik de Man. Zowel hij als Hendrik de Man verkeerden in het salon van de Belgische beeldhouwster Lucienne Didier, waarin ook Jünger opdook. Voor een vergelijking van de ontwikkelingsgang van Hendrik en Paul de Man zie Dick Pels, ‘Tweemaal intellectuelenverraad: Paul de Man en Hendrik de Man’, in Krisis, nr.44, september 1991, pp. 23-40.

eind28.: cf. Ortwin de Graef, o.c., p. 124: ‘A large part of these notices present publications he had already discussed or was to discuss in his chronicles in Le Soir and Het Vlaamsche Land, while the essays, too, develop arguments very similar, if not identical, to those developed in his journalism.’ Eerder signaleerde ik in nr. 21 een mogelijke verschuiving in De Mans besprekingen van Jünger en verderop geef ik in de tekst nog een mogelijke verschuiving.

eind29.: Vergelijk Stefan Hertmans die in Jüngers schriftuur de ‘merkwaardige osmose’ ziet van ‘een soort Aufklärungs-militarisme en de diepste Einfühlungs-sensibiliteit uit de romantische traditie.’ (p. 68).

eind30.: Typisch voor De Mans Vlaamse artikelen is zoals Ortwin de Graef schrijft ‘the combination of a nationalistic sentiment with a desire for European unity’ (p. 117).

eind31.: cf. De Graef, o.c., p. 114 voor de uitspraak in Le Soir over het belang van Timmermans' Pallieter.

eind32.: cf. De Bens, o.c., p. 87; vgl. De Graef, o.c., p. 114.

eind33.: cf. de brief van Paul de Man aan Poggioli gepubliceerd door Thomas Keenan als een van de ‘Documents: Public Criticisms’, in: W. Hamacher, e.a., o.c., p. 475-477 (spec. 476).

eind34.: Deze aandacht voor het lezen lijkt me een van de aspecten te zijn die vooruitwijzen naar de latere De Man. Ook het telkens weer beklemtonen van het geringe effect dat het politieke op de literatuur heeft en van het niet ethische karakter van bijvoorbeeld Jüngers schrijven wijzen vooruit op de latere De Man. Nochtans kent hij zelf aan de literatuur een vorm van intuïtief sociologisch weten toe (cf. ‘Literatuur en sociologie’, Het Vlaamsche Land, 27-28 september 1942) of speelt hij de morele persoon van de schrijver uit tegen het literaire werk als artistieke prestatie (‘Jardins et routes’, par Ernst Jünger’, Le Soir, 23 juni 1942). Pels, o.c., geeft een door Bourdieu geïnspireerde verklaring van De Mans ambivalentie tussen het ‘primaat van de politiek’ en dat van de literatuur, p. 26, 32 & 38. Vanwege deze prospectieve elementen is Ortwins de Graefs conclusie ‘that de Man's conception of literature and literary language at this stage of his career is radically different from his later views on the matter’’ (p. 119) iets te voorbarig en apologetisch, terwijl hij toch zelf hier en daar in de noten op vergelijkingspunten wijst. Nochtans ben ik zoals Els de Bens en anderen van mening dat de ‘faux pas’ van De Man vanwege de politieke naïviteit die eruit spreekt, en de invloed van zijn oom Herman de Man die er zeker is geweest, als een ‘youthful Schwärmerei or zealotry’ (p. 94) mag worden beschouwd, die weinig of niet afkleurt op het latere werk (Dit geldt ook voor zijn antisemitisme, dat zelfs Pels, die niet mals is voor De Mans ‘lelijk opportunisme’, excuseert door de stelling dat het eerder elitair dan raciaal is, pp. 33-34).
Wel is het vreemd dat De Man juist aan zijn visie over de geringe politieke en ethische impact van literatuur is blijven vasthouden. Het is alsof daarmee ook de beschouwing van literatuur van alle aardse stoffelijkheid wordt ontdaan en zo de vroegere blindheid niet onder ogen moest worden gezien.

eind35.: Het gaat hier om een artikel in Vrij Nederland van 29 maart 1947 en in ‘een katholiek blad’. Dergelijke reactie op Nederlandse misvattingen zal zich nog herhalen in de jaren zestig met correcties van Tommissen en Roggeman op een essay van M. Ros in Kentering (zie bibl.).

eind36.: ‘Duitse schuld en Europese toekomst’, in: De Nieuwe Gids, 24 mei 1949 en ‘Op bezoek bij H.A.J. Tempelman’, in: De Standaard, 9 juli 1950.

eind37.: Het is overigens opvallend welke rol de jezuïeten in de receptie van Jünger gespeeld hebben. In Duitsland verscheen de vaak geciteerde studie van Hubert Becher S.J., Ernst Jünger, Mensch und Werk. Blijkbaar is het dus niet alleen zo dat Jünger de jezuïeten om hun discipline bewonderde, maar dat ook de jezuïeten de orde van Jüngers proza wisten te waarderen. In een ander blad van de jezuïeten, Streven, verschenen vooral aan het einde van de jaren vijftig en in de jaren zestig talrijke korte aankondigingen van Jüngers werk, die ik niet in mijn bibliografie heb opgenomen.

eind38.: zie b.v. G.F. in De Vlaamse Linie, 8 februari 1952.

eind39.: Karl H. Bohrer schrijft in Die Ästhetik des Schreckens (Ullstein, Frankfurt/M, Berlin, Wien, 1983) dat Jüngers werk in Duitsland na de Tweede Wereldoorlog niet tot de literaire en ideologische context behoorde, en om zo te zeggen niet bestond. Hij ziet dit als een act van ‘Selbstreinigung’ van de Duitse intellectuelen (p. 13).

eind40.: Dat geldt zelfs voor de in Vlaanderen als progressief bekend staande bladen. Vergelijk bijvoorbeeld de opstellen van Arnold Heumakers en Karel Elno in respectievelijk de Volkskrant en De Nieuwe. Elno signaleert hoe in de oorlogstijd een groepje Gentse studenten Auf den Marmorklippen ontdekte. Bij navraag bleken daartoe Denise Deweerdt, Michel Oukhow, Alfons Van Visschel en Leo Apostel te behoren.

eind41.: cf. Martin Meyer, Ernst Jünger, Hanser Verlag, München, 1990, p. 544.

eind42.: cf. J. Ipema, o.c., p. 98.

eind43.: Aan dat laatste besteedde ook Ipema aandacht, wanneer hij Jünger vergeleek met Klaus Mann (in Maatstaf, 8/9, 1985). Met het decadentisme van Jünger moet, zoals Karl H. Bohrer (in: o.c.) suggereert, zeker rekening worden gehouden, zowel bij een literaire evaluatie als bij een beoordeling van de ethische aspecten van zijn werk. Bohrer heeft uitstekend de decadente geest van Jüngers vroege werk blootgelegd. Ook Meyer en Plard besteden uitgebreid aandacht aan het decadentisme van Jünger. Wolfdietrich Rasch vernoemt telkens weer Benn en Jünger als nabloei van het fin de siècle in Die literarische Décadence um 1900, Verlag C.H. Beck, 1986. Voor een situering van Jünger in de traditie van het dandyisme, zie ook het artikel van F. Verbruggen in het Tijdschrift voor de Studie van de Verlichting en van het Vrije Denken.

Vorige Volgende

Ernst Jünger in Vlaanderen Hans Vandevoorde