Yang. Jaargang 28

[p. 74]

Het gevecht met de zwaartekracht
De regenboog in Gravity's Rainbow
Frank Brisard

Gravity's Rainbow^1. werd gepubliceerd in 1973. De belangrijkste ‘revoluties’ uit de Sixties, waarnaar de roman ondanks zijn ogenschijnlijke setting impliciet verwijst, waren toen reeds lang geluwd. Het boek kan zodoende niet beschouwd worden als een rechtstreekse participatie, in de vorm van kritiek of sympathie. Pynchons wereld kan geen directe evocatie genoemd worden van het soort mentaliteit dat men doorgaans met de Flower Power associeert. Daarvoor is de vertelstijl te ironisch en te afstandelijk, de plot te ver verwijderd van de toenmalige actualiteit. De roman is eerder een reflectie op de toen vigerende motieven en denkbeelden, waarbij de auteur vanzelfsprekendheden, vertrouwde beelden en metaforen in een groter verband tracht te plaatsen. ‘Reflectie’ moet hier bijna letterlijk begrepen worden. Pynchon toont ons namelijk de arrogantie van een kapitalistische maatschappij, die zich zelfvoldaan wentelt in haar eigen verworvenheden. Deze verworvenheden blijken een illusie. Wat de gemeenschap voortbrengt is niet zo nieuw en origineel als sommigen wel zouden willen geloven. Het is het contingente resultaat van toevalsfactoren. Uiteindelijk blijkt het slechts een variant op menselijke produkten waarvan lang geleden bewezen werd dat ze niet bijdragen tot het heil van het mensdom. In dit licht moet men het verband zien tussen, enerzijds, een relaas over gebeurtenissen die bijna dertig jaar voor het verschijnen van Pynchons roman hebben plaatsgevonden, en, anderzijds, het eigentijdse commentaar dat geleverd wordt op de wereld waarin het boek verschijnt. Het motief van de regenboog toont dit verband zeer duidelijk. Het combineert historische referenties met een beeld dat relevant blijft voor de tijd waarin Pynchon zijn roman schreef.

De psychedelische cultus van de jaren zestig vond een perfect uitgewerkt symbool in de regenboog: hij verenigt de zeven heldere kleuren die uitvoerig worden gecombineerd in fleurige klederdracht, lichteffecten en LSD-trips. Bovendien past hij uitstekend in de algehele atmosfeer van escapisme (het land ‘over the rainbow’) en natuurlijkheid. De regenboog poneert een holistisch ideaalbeeld waarin uitersten verenigd worden, hij vult de hele hemel en doet de natte regen vergeten. De positieve gevoelens die de regenboog bij de hippies opwekt worden passend verwoord in een van de teksten van de Rolling Stones, ‘She's like a Rainbow’, met als refrein:

She comes in colors everywhere,
She combs her hair,
She's like a rainbow;
Coming colors in the air,
Everywhere,
She comes in colors...

Merk op hoe een zacht vrouwelijk gebaar, het kammen van het haar, geassocieerd wordt met de golving van de regenboog. Hier wordt reeds duidelijk hoe dit symbool ook sexuele en ‘vrouwelijkorganische’ elementen bevat. Het is dan ook geen toeval dat Katje Borgesius, in wie Slothrop zo graag een sensuele muze ziet, geïdentificeerd wordt als het meisje in de ‘rainbow-striped dirndl skirt’. Ook Pink Floyd, de bekendste psychedelische popgroep, heeft gebruik gemaakt van de idee van brekend licht die aan de basis ligt van het principe van de regen-

1. Alle citaten komen uit de Picador-uitgave (1975).

[p. 75]

boog. Op de hoes van hun album Dark Side of the Moon staat een prisma, waar een witte straal ingaat en een waaier van kleuren uitkomt. Hier zien we hoe een universeel symbool geaccapareerd wordt door een bepaalde subcultuur.

Omdat het kapitalisme vervreemdt door zijn mechanisch karakter, wil deze subcultuur niet langer deel uitmaken van de kapitalistische maatschappij en gaat er zich dan ook tegen verzetten. De hippiekritiek op het kapitalisme komt vaak aan bod in Gravity's Rainbow, met name wanneer de discussie over Max Webers ideeën losbarst. Pynchon verwijst daarbij naar The Theory of Social and Economic Organization (1947), de Engelse vertaling van het eerste deel van Wirtschaft und Gesellschaft (1922). De kritiek op de Westerse samenleving als een rationele en bureaucratische ‘Gesellschaft’, georganiseerd in abstracte en onpersoonlijke termen, is een constante in Pynchons betoog en kan zonder veel problemen vergeleken worden met de analyses van de filosofische goeroe van de jaren zestig, Herbert Marcuse. Volgens Weber is de perfecte ‘Gemeinschaft’ gebaseerd op een charismatische autoriteit, vol liefde en ‘brotherhood’. Zo'n samenleving is niet geroutiniseerd en gerationaliseerd (twee termen die voortdurend terugkeren in Gravity's Rainbow). De communes van twintig jaar geleden probeerden een praktische vertaling te zijn van de theoretische uiteenzetting die deze roman domineert. En de kleurenpracht van de regenboog was hun antwoord op het grijze van de wereld.

De contestatie tegen het verval van de maatschappij (meer nog, van Moeder Aarde) is ook de grootste drijfveer achter de opkomst van de ecologische bewegingen rond diezelfde periode. Greenpeace gebruikt de regenboog, vanuit een romantische visie, als symbool van de bevrijding uit de vervuilende consumptiemaatschappij. De regenboog suggereert een zuiverdere wereld, wat uiteindelijk neerkomt op een meer op de praktijk gerichte, maar daarom niet minder utopische versie van het escapisme. Interessant in dit opzicht is de Indiaanse legende die aan de grondslag ligt van de naam van een der schepen van Greenpeace, de ‘Rainbow Warrior’. In de jaren tachtig werd dit schip het slachtoffer van een brutale aanslag door de Franse geheime diensten. Sindsdien is het een symbool van de onmacht om het georganiseerde ‘imperialisme’ te bestrijden.

Er zal een tijd komen wanneer de vogels dood vallen uit de hemelen. De vissen in de rivieren zullen vergiftigd worden. De herten in de bossen zullen sterven, en de zee zal zwart zijn als de nacht. Deze vernietiging wordt veroorzaakt door de Blanke, door zijn hebzucht en zijn egoïsme.

Maar de volkeren van de Indianen zullen de verloren ziek terugvinden, en de Blanke zal leren hoe Moeder Aarde te respecteren. De regenboog zal het nieuwe symbool zijn: mensen van alle rassen zullen de handen samen steken. Als Regenboogstrijders zullen zij de vernietiging van de aarde stoppen. Meer en meer mensen zullen zeggen: ‘Er is genoeg gezegd, het is tijd om te handelen.’^2.

Het apocalyptisch visioen dat hier wordt opgehangen vertoont qua sfeer veel gelijkenissen met de openingsscène van Gravity's Rainbow. Het beeld van menselijke solidariteit op het einde doet op zijn beurt weer denken aan het slot van de roman: ‘There is time, if you need the comfort, to touch the person next to you, or to reach between your own cold legs...’ (760). De ironische ondertoon van dit citaat kan niet zomaar afgedaan worden als een typisch voorbeeld van de koude onverschilligheid die inherent zou zijn aan het postmodernisme, waarmee Pynchon zo gretig wordt geassocieerd. Zoals gezegd wil hij de vigerende symbolen en mentaliteit van zijn eigen tijd reëvalueren, en hoewel er veel aanknopingspunten zijn met de positieve geladenheid van de regenboog zoals die uit bovenstaande voorbeelden naar voren komt, vinden we in zijn verhaal vele voorbeelden van de onvolmaaktheid van datzelfde motief. Pynchon plaatst de

2. David McTaggart, Greenpeace: reis naar de bom (Amsterdam: Arcanum, 1978) 5.

[p. 76]

clichés van zijn tijd in een breder perspectief en tracht op die manier de onderliggende metaforen expliciet te maken. In de bespreking van het regenboogmotief moeten we daarom zowel rekening houden met een optimistische, utopische interpretatie, als met een kritische benadering. Het ene beeld heft het andere niet op, maar vult het aan.

In de wetenschappelijke literatuur over de regenboog valt op hoezeer dit fenomeen de positivisten voor grote problemen heeft gesteld. Eigenlijk is het nog altijd een probleem, in die zin dat het zeer moeilijk is het vloeiende, continuë karakter van de lichtdistributie wiskundig vast te leggen. Als symbool van de overwinning van de natuur op het streven van de mens om alle dingen wetenschappelijk te catalogiseren en kwaliteiten kwantitatief te ontleden vormt de regenboog en uitgelezen motief om de evangelische pretenties van de wetenschap op de korrel te nemen. Noch de psychologie (Pavlov, parapsychologie), noch een amalgaam van organische chemie en ballistiek (het probleem van de raketten) kunnen een antwoord geven op de vragen die vele van de personages zich stellen in Gravity's Rainbow. Zelfs de zogenaamde geestes- of menswetenschappen, die de autoriteit van het preciese getal afzweren omdat ze per definitie benaderend zijn, falen in hun pogingen om een seculiere verklaring te geven aan de feiten rondom ons: geschiedenis, heuristiek en de exegese van bijvoorbeeld de Teutoonse mythologie (allemaal vormen van ‘secundaire literatuur’) nemen de plaats in van de primaire oude heilige teksten, maar slagen er niet in om een gevoel van openbaring op te wekken. De weg van de wetenschappen vormt een opeenvolging van mislukkingen, tenminste als men in empirische feiten transcendente waarheden wil ontdekken.

Dit positivistische geloof in de bijna mystieke waarde van de wetenschap vindt zijn uitdrukking reeds in het motto dat aan deel I voorafgaat: ‘Everything science has taught me, and continues to teach me, strengthens my belief in the continuity of our spiritual existence after death’ (Wernher von Braun). Na enkele discussies blijkt echter al gauw dat elke tak in de wetenschappen slechts een veredelde, vermomde vorm van statistiek is. De ironie bestaat hierin, dat deze menselijke, en dus gebrekkige activiteit zo perfect werkt als het erop aankomt mensen en dingen te vernielen. Op de een of andere manier vindt de realiteit toch altijd een uitweg om zich te voltrekken: de realiteit van de menselijke geest (agressie, oorlog), en uiteindelijk die van de natuur zelf. Zo zal een regenboog niet ophouden een regenboog te zijn, alleen maar omdat wetenschappers er niet in slagen dit fenomeen volledig te vatten.

Zo bekeken, is de regenboog een zwart gat in het universum van de wetenschappelijke verklaringen. Dat is de eerste manifestatie van de ‘onvolkomenheid’ van dit symbool. Dit gebrek valt echter niet toe te schrijven aan de aard van de regenboog zelf, maar aan het onvermogen van de mens om het verschijnsel op een adequate wijze te interpreteren. In Gravity's Rainbow zijn de dingen niet levenloos, maar bezield (‘With a face on ev'ry mountainside / And a Soul in ev'ry stone...’ (760)), en net zoals de geestelijke activiteit nooit helemaal verklaard wordt in de psychologie, zo ook onttrekt de natuur zich aan elke bezitterige vorm van menselijke uitleg.

De theorie van de regenboog vereist een veel verfijnder analytisch instrument dan de geometrische optica. Zo moet men de eigenschappen van het licht nauwkeurig in kaart brengen. Precies hierbij wordt duidelijk dat de werkelijkheid niet in één sluitend paradigma kan worden beschreven. In de wetenschappelijke theorie moet men rekening houden met het golfkarakter van het licht (interferentie, breking, polarizatie) en met de eigenschappen van het licht als partikels (het ‘momentum’ van een straal). De realiteit is inderdaad niet eenduidig, maar laat verschillende invalshoeken toe. Elke

[p. 77]

theorie is een interpretatie, die past binnen een bepaald kader, maar niet buiten deze welomschreven grenzen. Gravity's Rainbow gaat nu net over grenssituaties, en hoe grenzen overschreden kunnen worden. Alleen het doorbreken van grenzen levert ons een andere, rijkere kijk op de dingen. Wanneer men in één paradigma blijft vastzitten, verliest men het geheel. Een combinatie van verschillende gezichtspunten geeft uitzicht op wat er zich aan de andere kant bevindt, ‘the Other Side’. Het thema van de grens en de achterkant van de dingen vindt een goede uitdrukking in de regenboog. Wat op het eerste gezicht een enkele boog lijkt te zijn, is in feite de primaire reflectie van een complexer fenomeen. Een regenboog bestaat immers niet uit één, maar uit twee (en theoretisch zelfs een virtueel oneindig aantal) banden, die gescheiden zijn door een donkere overgangszone, ‘Alexander's dark band’. Dit zwarte gebied is als een no man's land, onbekend. Het is als het ware een materialisatie van het concept van de ‘interface’. Het is de zone tussen 0 en 1. In de statistiek heerst hier onzekerheid. De zone vormt de overgang van de reële wereld naar de virtuele wereld, waar de kleuren in omgekeerde volgorde verschijnen. ‘Alexander's dark band’ is de zone waarin het licht volledig verdwijnt, omdat de straal in een welbepaald deel van het spectrum de regendruppel in zo'n hoek binnenvalt dat zij er volledig door gaat in plaats van gebroken te worden. De perfecte invalshoek (‘Brewster's angle’) is de sleutel tot deze regio, en de kleinste afwijking heeft voor gevolg dat de straal gevangen zit in een van de banden van de regenboog. De moeiljkheid bestaat erin dat deze hoek bijna onmogelijk te berekenen is: alleen bij benadering komt men tot het juiste perspectief.

De typische boogvorm in de lucht is misleidend. De regenboog heeft helemaal niets van een parabool, zoals de baan van een raket. Hij vormt integendeel een perfect cirkelvormige figuur. Aristoteles heeft de vorm beschreven als de helft van een cirkel, waarvan het onderste gedeelte als het ware opgeslokt is door de aarde en haar zwaartekracht (‘gravity’). Hij was echter fout in zijn veronderstelling dat de regenboog resulteerde uit een collectieve reflectie door de druppels in een wolk. Elke regendruppel creëert zijn eigen regenboog, en het globale effect is een complex samenspel van ontelbare miniboogjes. Illusie speelt dan ook een belangrijke rol bij de waarneming van een schijnbaar harmonieus georkestreerd samenspel van kleuren. De analogie met een model van de samenleving dringt zich hier op, zeker wanneer men bedenkt dat de werking van dit kleurenspel niet kan worden voorspeld.

Een interessant meteorologisch verschijnsel dat ontstaat volgens dezelfde principes als die van de regenboog, is de halo die men bijvoorbeeld vanuit een vliegtuig kan waarnemen rondom schaduw die geworpen wordt op een wolk. Halo en regenboog zijn exponenten van eenzelfde proces, en het is dan ook verleidelijk om de regenboog in het boek te zien als een lichtkrans om de aarde, zoals de (elliptische of cirkelvormige) aureool die de hoofden van heiligen omgeeft in Middeleeuwse schilderijen. Gaat het hier om Pynchons persoonlijke variant op een symbool van gratie en uitverkorenheid, dat de wereld in druilerige tijden uitzicht biedt op een rijk voorbij de onheilswolken? In elk geval heeft de regenboog in Gravity's Rainbow een gelijkaardige functie, te vergelijken met de architecturale torussen en spitsbogen die het boek bevolken. Zij beloven de toegang tot een andere wereld, maar om daar te geraken moet men er onder doorgaan: naar het land ‘over the rainbow’ via een tocht ‘under the rainbow’. Het romantische beeld wordt hier letterlijk op zijn kop gezet.

‘Oh. Oh, yes: around the curve of the Earth, farther east, the sun over there, just risen over in Holland, is striking the rocket's exhaust, drops and crystals, making them blaze clear across the sea...’ (6).

[p. 78]

Doorheen wordt de vorm van een regenboog verbonden met de koers van een raket. Ze vallen samen wanneer de zon invalt op de verdampte brandstofdruppels die het spoor zichtbaar maken. Strikt gezien loopt de vergelijking mank, omdat de baan van een afgeschoten projectiel een parabool volgt. Hier ligt ht belangrijke verschil tussen de perfecte cirkelfiguur van een vederlichte regenboog en de onvolmaakte, aan de zwaartekracht onderhevige reis van een raket. En toch gaat de illusie op, wanneer ze zich toespitst op de essentie: beide trajecten komen uit de aarde en verdwijnen er opnieuw in.

(...) not, as we might imagine, bounded below by the line of the Earth it ‘rises from’ and the Earth it ‘strikes’ No But Then You Never Really Thought It Was Did You Of Course It Begins Infinitely Below The Earth And Goes On Infinitely Back Into The Earth it's only the peak that we are allowed to see, the break up through the surface, out of the other silent world, violently (...). (726)

De baan van beide figuren wordt voorgesteld als een gewelddadige strijd om zich te ontworstelen aan de zwaarte van de compacte materie. Een verminkt beeld is het directe gevolg.

De boog is een geamputeerde cirkel. Hij staat tegenover het volle van de cirkel als een symbool van onvolmaaktheid. De roman laveert constant tussen deze twee polen. De cirkel is de ideale figuur bij uitstek, deel van een verloren gegaan Grieks wereldbeeld, waarin planeten nog niet in ellipsen rond de zon draaiden. De boog vindt zijn plaats in het aardse domein van de materie, die alles tot een onzekere schijnvorm maakt. De statistiek maakt gebruik van de Gausscurve om een ideale toestand te benaderen. ‘The Gauss curve will herniate toward the excellent’ (508). Vlak voor dit citaat is er sprake van de zon als perfecte cirkel, als een mandala, die de onvolmaaktheid van de curve benadrukt. De boog is het teken van de ‘preterite’, degenen die niet uitverkoren zijn, maar toch blijven hopen op verlossing. Hun tocht is een queeste naar de cirkel, als in de Ring des Nibelungen. De reis wordt ook ondernomen in de architectuur (de spitsbogen die reiken naar de hemel), en in de psychologie (de overwinning van de Pavloviaanse ‘reflex arc’, waarbij de ‘ultraparadoxale’ staat de Wet van de Negatieve Inductie omkeert^3.). De ‘preterite’, met Slothrop als hun leider, zoeken naar de vervolmaking van hun leven, het sluiten van de cirkel, zodat mensen aan twee uiteinden kunnen samenkomen: ‘Between you and me is not only a rocket trajectory, but also a life’ (209). De idee die ten grondslag ligt aan het gebruik van de regenboog in dit perspectief is, dat elke (regen-)boog een volledige cirkel wil zijn. Dit streefdoel kan echter nooit bereikt worden, omdat de Aarde en haar zwaartekracht letterlijk tussenbeide komen. Maar ‘gravity’ betekent ook ‘ernst’. De ernst van de oorlog, en van de ‘condition humaine’ in het algemeen, staat in de weg van een harmonieus en ongestoord leven. Vele personages in Gravity's Rainbow vertegenwoordigen een Dionysisch levensgevoel, hedonistisch en anti-sociaal. Het is net deze mentaliteit die voor hen de belofte inhoudt van een volmaakt leven, vol ‘mindless pleasures’, met relatieve waarden waarmee men kan spelen in de Nietzscheaanse zin. De ingesteldheid van het kind uit Zarathustra staat lijnrecht tegenover die van de kameel, die gebukt gaat onder de last van de waarden die hij met zich mee moet sleuren. Zowel de regenboog als de mens worden verraden door ‘gravity’, een negatief begrip dat de vervolmaking van de cirkel belemmert. De cirkel heeft echter naast zijn positieve connotaties en zijn associatie met ‘the excellent’ ook een negatieve bijklank: hij is het teken van de dood, een ronde nul, het einde van elke dynamiek. Voor een volk als de Herero's heeft dit echter op zijn beurt een positieve waarde aangezien hun doodsdrift een essentieel deel uitmaakt van hun mythisch wereldbeeld. De lust voor het leven en de drang naar de dood zijn onontwarbaar met elkaar verbonden. Dit illustreert de Freudiaanse verbinding van eros en

3. Voor zijn verwijzingen naar Pavlov heeft Pynchon gebruik gemaakt van diens Lectures on Conditioned Reflexes, vertaald door W. Horsley Gantt (New York: International, 1928-1941).

[p. 79]

thanatos. Een leven vol ‘mindless pleasures’ is onproductief, zonder interne evolutie, en kan uiteindelijk alleen maar in zichzelf verdwijnen, zoals de lijn van een cirkel. Een dergeljke opvatting gaat in tegen de moderne idealen van de vooruitgang en grijpt terug naar een mythische opvatting van de tijd en het leven als ‘eeuwige terugkeer’.

Het leven als een ‘Ferris wheel’ (zie Malcolm Lowry's Under the Volcano) is vol lust en zorgeloosheid, maar tegelijkertijd vol pijn door het gebrek aan perspectieven. In ‘The Story of Byron the Bulb’ in Gravity's Rainbow vinden we deze idee in een ironische context terug: ‘But he [Byron] is trapped on the Karmic wheel. The glowing orange batch is a taunt, a cruelty. There's no escape for Byron, he's doomed to an infinite regress of sockets and bulbsnatchers’ (651). Hier wordt duidelijk dat het streven naar de cirkel, naar vervolmaking, gelijk staat met een soort van langzame zelfdoding. Bij het bereiken van het doel houdt elke vorm van beweging op.

Als natuurlijk fenomeen heeft de regenboog een intermediërende functie: ‘Why here? Why should the rainbow edges of what is almost on him be rippling be most intense here in this amply coded room? say why should walking in here be almost the same as entering the Forbidden itself - here are the same long rooms, rooms of old paralysis and evil distillery (...)’ (203). De uiteinden van de regenboog vormen een overgang naar ‘the Other Side’. De regenboog is een brug tussen twee punten, mogelijks twee mensen. Hij is een symbool van verbondenheid, doordat hij een geheel maakt van twee afzonderljke dingen. De vergelijking met een aura krijgt een diepere dimensie nu er een verband kan worden gelegd tussen enerzijds deze holistische interpretatie van de regenboog als ‘heler’, als verbindingselement, en anderzijds het aureool als religieus symbool. ‘Heilig’ (van ‘holos’, ‘heel’) en ‘religieus’ (van ‘religere’, ‘verbinden’) zijn termen die in hetzelfde semantische veld thuishoren. In de bijbel vindt men de regenboog terug als symbool van het Verbond tussen God en ‘de uitverkorenen’. In Genesis 9, 12-16 verwijst het teken naar Gods belofte aan Noah dat er geen vernietiging meer zal komen over de aarde na de catastrofe van de Zondvloed. Het symbool komt op verscheidene plaatsen in de bijbel nog terug (Jezus Sirach 43, 12 en 50, 8; Ezechiël 1, 28; Habakuk 3, 9) met telkens dezelfde beloftevolle inhoud als herinnering aan het geluk van weleer dat ooit terug zal weerkeren. In de apocalyps (4, 3 en 10, 1) krijgt de regenboog een meer sinistere betekenis door de combinatie met de visioenen van dood en vernieling. De vernieling is het gevolg van een contract dat door een van de partijen wordt verbroken. Het is het resultaat van de menselijke beslissing om zich te houden aan de wet van de zwaartekracht, de negatieve tegenpool van het streven naar een Hemelrijk. De mens is moe en onderwerpt zich aan de aarde, die alles aantrekt. Er is geen hoop op ontsnapping. Zelfs een V-2 heeft niet de nodige ontsnappingssnelheid en stort uiteindelijk terug neer op het aardoppervlak. De enige belofte die overblijft is de dood.

De christelijke godsdienst is echter te beperkt om alle referenties in deze encyclopedische roman te vatten. De regenboog legt niet zomaar een verband tussen twee elementen die verder niets met elkaar te maken hebben. Hij herstelt een primitieve, mythologische eenheid die verder reikt dan de religie. De regenboog verwijst specifiek naar de Valhallamythe en daarin vooral naar de vrouwen die de strijders vergezellen en hen ofwel bevrijden, ofwel vernietigen (‘(...) she had reported Blowitt to psychiatric for his rainbowed Valkyrie over Peenemünde (...)’ (151)). De regenboog als vrouwelijk motief brengt ons in een stap naar de vrouw als engel en als heks. Aan Geli wordt de vraag gesteld ‘Are you a real witch?’ (293), en de daaropvolgende verwijzing naar ‘the Brocken’ (een berg bekend uit Faust) en de sterke gloed van Kirghizistan verbindt het licht, dat essentieel is voor de regenboog, met de vrouw.

[p. 80]

In de Valhallamythe is de regenboog ook een brug tussen de levenden en de doden, de helden, met de vrouwelijke engelen als gidsen door dit onbekende land. De dieperliggende implicatie blijft echter ongewijzigd: de ‘preterite’ maken geen enkele kans om de afstand ooit te overbruggen. Wie aan de andere kant wil geraken, moet gedreven zijn door een onweerstaanbare drang en moet aanvaarden dat alleen de dood zijn beloning kan zijn.

De boog van de raket 00000 op het einde van Gravity's Rainbow vormt zowel een baarmoeder die Gottfried omvat als een doodskist die het einde van de dualiteit tussen liefde (de aantrekkingskracht) en lust (het escapisme). Maar ook de regenboog toont zich als ‘a stout rainbow cock driven down out of pubic clouds into Earth, green wet valleyed Earth’ (626). Zijn verschijning gaat gepaard met het overstijgen van de beperkingen van de zintuigen (Rimbauds ‘dérèglement de tous les sens’) en met grenssituaties: uitdrukkingen als ‘brightcolored hallucinations’ and ‘the rainbow edge of the sound’ (488) wijzen op de uitgebreide reikwijdt van het motief. Het orgasme als de ultieme overschrijding van de beperkingen van de zintuigen wordt in felle kleuren voorgesteld: ‘Katje has understood the great airless arc as a clear allusion to certain secret lusts that drive the planet and herself, and Those who use her - over its peak and down, plunging, burning, toward a terminal orgasm... which is certainly nothing she can tell Slothrop’ (223). De persoonlijke beleving van de sexualiteit wordt hier dor middel van de regenboog verbonden met een kosmisch principe: de liefde en de lust die de aarde beweegt zijn een. Het boek speelt zich af in de zone tussen leven en dood, ‘la petite mort’, een overgangsgebied, net als de regenboog. En Miklos Thanatz is iemand die de twee principes volledig belichaamt in een persoon.

De regenboog verwijst vooral naar het raakvlak (‘interface’) tussen systemen en cycli. ‘We can see the Interface from here. It's a long rainbow, mostly indigo (...)’ (524). De sexualiteit in Gravity's Rainbow heeft een raakvlak met de dood, ‘the Other Side’. De typische boogstructuur is vaak aanwezig wanneer dood en sexualiteit worden vermeld. ‘(...) [N]o deadly ogive of their Parabellum rounds that can ever bring him down’ (346). Het dodelijke traject van raketten of kogels wordt gezien als een gotische boog. Zelfs Norman O. Browns ideeën over ‘polymorphous perversity’ worden in verband gebracht met zowel de regenboog als de zwaartekracht: via een paradoxale wet (de mens heeft tegelijkertijd een angst voor en een verlangen naar de dood) vervormt verdringing de ‘plot’ van de geschiedenis, net zoals de wet van de zwaartekracht de vorm van de aardbol bepaalt. Zo wordt de zwaartekracht de ultieme metafoor voor de menselijke repressie, die het eigenlijke thema van Pynchons roman uitmaakt. De personages zijn op zoek naar hun eigen ‘zwaartekracht’, een droom waarin zij vernietigd worden (‘fascinosum’). Terzelfdertijd trachten zij echter hieraan te ontsnappen (‘tremendum’), en de twee uitgelezen vormen hiervoor vinden zij in de regenboog en de raket. Iedereen verdedigt zich tegen een wet waar elk lichaam aan onderworpen is. De mens streeft naar een immaterieel en organisch gevoel van vrijheid. Opnieuw zien we de regenboog als aureool en wapen tegen de aardse krachten.

Net zoals het motief van de regenboog positieve en negatieve connotaties heeft, bezit de zwaartekracht dezelfde dubbelzinnigheid. Enerzijds is deze kracht een vervorming waartegen men moet vechten als men eraan wil ontsnappen. Anderzijds is zij een aantrekkingskracht die samenhoudt wat uit elkaar dreigt te vallen. In die zin is de zwaartekracht een materiële uitwerking van de erotiek, die al sinds Plato gezien wordt als een principe dat twee elementen tot een eenheid versmelt. De onzichtbare werking van de zwaartekracht integreert en bindt, en vormt een tegengewicht voor het gefragmenteerde karakter van de wereld in de roman, dat zich

[p. 81]

uit in een uitlopende waaier van kleuren. Om dit te begrijpen moeten we terugkeren naar het mythische begrip van de tijd dat eerder reeds ter sprake is gekomen. Het holistische en mystieke aspect van een dergelijke tijdsbeleving gaat in tegen de indruk dat geen enkele gebeurtenis iets met een andere te maken heeft. Het is de zwaartekracht die alle dingen verbindt en alles rond maakt, zodat alle elementen bij elkaar blijven. Kékulés mythologische slang, die in haar eigen staart bijt en zo een cirkel vormt, houdt de wereld samen.

Het gevecht van de auteur en zijn personages tegen de (post)modernistische fragmentatie komt tot uiting in de vele metaforen die een verbindende functie hebben en een brug proberen te slaan tussen ver uit elkaar liggende uitersten. Uiteindelijk overwint de chaos echter meestal, in de vorm van stille duisternis, of als ‘white noise’. De kleuren van de regenboog fungeren in dit opzicht als een zone tussen deze uitersten, tussen 0 en 1, tussen zwart en wit. De kleuren drukken de hoop uit: de hoop die Slothrop in Katje legt, de hoop die sommigen in de raketten zien, de pauwen met hun regenboogstaart. ‘-What is it that flies? -Los!’ (454). ‘Los’ verwijst zowel naar het Lot als naar de vrijheid (loskomen, ‘sich lösen’), die beide besloten liggen in het profiel van een V-2-vlucht. Molly Hite^4. heeft in dit verband reeds verwezen naar de ‘Ballad of the Parabola’ van de Sovjetdichter Andrei Voznesensky, waarin de uitdrukking van de hoop wordt samengebald in de geometrische vorm die de centrale figuur van Gravity's Rainbow uitmaakt: ‘Fate flies / like a rocket on a parabolic curve - / Mostly in darkness, but sometimes / it's a rainbow.’

De figuur van Katje treedt op de voorgrond als een soort van profetisch personage. In haar ‘rainbowstriped dirndl skirt’ praat ze met Slothrop en laat ze even haar deterministisch ‘mask of no luck, no future’ (225) vallen. Slothrop zal zich dit moment later herinneren, wanneer hij de documenten bestudeert die wijzen op een levenslange samenzwering tegen hem: zijn gedachten keren terug naar dat moment in de Himmler Spielsaal in Monaco, toen ze die rok droeg, als teken van een soort verdrag, zoals de regenboog het teken is van het verdrag tussen God en de mensen in de bijbel.

De overheersende kleuren in Gravity's Rainbow zijn zwart, wit en rood. Rood wijst op een uitbarsting van passie, op momenten waarop de personages afwijken van de routine en van de mechanische, achromatische tegenstelling tussen zwart en wit. Samen met zijn complementen geel en blauw vormt rood het optimistische tegengewicht voor het onvolmaakte duo zwart-wit. Deze niet-kleuren verenigen zich in Gottfried en Enzian, die letterlijk elkaars schaduw zijn: beiden worden ze gelanceerd in een V-2. Gottfried, in de 00000, is een blanke, gekleed in het zwarte Imipolex, terwijl de zwarte Enzian Gottfrieds lancering tracht te herhalen om een tegengewicht te vormen voor diens witheid. Op die manier wil hij het samenkomen van tegengestelden imiteren. Hij herneemt daarbij de symbolische vereniging die het centrum van de Hererodorpen markeerde. De poging om tot het Heilige Centrum door te dringen is echter tot mislukken gedoemd. De vervolmaking kan slechts bestaan buiten de roman, nadat de V-2 neergekomen is in de laatste episode van Gravity's Rainbow. Alleen de kleuren van de regenboog slagen ering de ogenblikken aan te duiden waarop men uit deze vicieuze cirkel kan geraken.

4. Molly Hite, Ideas of Order in the Novels of Thomas Pynchon (Columbus: Ohio State University Press, 1983) 164.