Yang. Jaargang 9

[p. 61]

Biecht of Mythe?
Paul de Wispelaere

Met Gangreen 2 heeft Jef Geeraerts de autobiografie van zijn Kongelese jaren (1955-1960) voltooid. Bij de verschijning van het eerste deel, in 1968, verkondigde hij bij diverse gelegenheden dat de enige zin van het schrijven voor hem in de onverbloemde bekentenis lag. Zich beroepend op Michel Leiris stelde hij de publieke biecht voor als een therapie en als een loutering, dit laatste vooral op grond van het risico waaraan de schrijver zich vrijwillig blootstelde. Maar in Gangreen 1 stond op pag. 186 de bevreemdende zin: ‘De periode van 22 april 1959 tot 16 maart 1960 sla ik over. Later misschien zal ik erover schrijven, of misschien niet...’ Blijkens andere uitspraken was deze mededeling niet mis te verstaan, en werd het riskante belijdeniskarakter van het boek erdoor eigenlijk aangescherpt: de gebeurtenissen uit de overgeslagen periode waren té gruwelijk, voor het beschrijven en opbiechten ervan deinsde de auteur vooralsnog terug. En deze kontekst is, vanuit verschillende gezichtspunten, wel degelijk van belang bij de interpretatie van Gangreen 2 waarin, vier jaar later, de gevreesde bekentenis toch is uitgesproken. Het is inderdaad een gruwelijk boek,

[p. 62]

naar mijn gevoel het gruwelijkste en weerzinwekkendste dat ooit in de Nederlandse literatuur is verschenen.

In de stroom van interviews waarmee deze roman is begeleid, heeft Geeraerts verklaard dat hij alle verwijten wil accepteren, behalve dat hij slecht zou schrijven, dat zijn boek dus geen knappe literatuur zou zijn. Dit hangt samen met de absolute betekenis die zijn schrijverschap voor hem bezit, die hij in alle toonaarden aksentueert en die hij door zijn lezers en critici bevestigd wil zien.

Nu is dit (tot op zekere hoogte) wel voor alle schrijvers het geval, maar t.a.v. Jef Geeraerts krijgt het een bijzondere betekenis die niet vrij is van dubbelzinnigheid. Op grond nl. van de door hem uitdrukkelijk geponeerde feitelijke waarachtigheid van de verhaalde gebeurtenissen, en dus van de volstrekte identiteit tussen het ik-personage van de roman en de menselijke persoon Jef Geeraerts, wil deze desnoods wel het verwijt incasseren dat hij als kolonist een misdadige rotkerel geweest zou zijn, maar voor hemzelf moet dit verwijt weer goedgemaakt worden door het feit dat hij een goed schrijver is. En daarom legt hij zelf de twee beslissende criteria voor de kwaliteit van zijn schrijverschap vast: hij schrijft authentiek, wat wil zeggen ‘werkelijkheidsgetrouw’ (in tegenstelling tot andere schrijvers die maar wat ongevaarlijke verhaaltjes verzinnen), en hij schrijft goed, d.w.z. in een zo adekwaat en geperfectioneerd mogelijke stijl. In deze opvatting vallen menselijke oprechtheid en artistiek talent bijgevolg samen: ze bepalen elkaar en maken elkaar mogelijk. Anders uitgedrukt: het feit dat het romanpersonage en de persoon van de koloniale luitenant Geeraerts uit dejaren 1959-1960 identiek zijn, is tegelijk het gevolg van de menselijke eerlijkheid en het schrijftalent van de Jef Geeraerts van nu, twaalf jaar later. Door zijn schrijverschap van nu is Geeraerts in staat de man die hij toen was

[p. 63]

getrouw te reincarneren in een taalgestalte. En als dit zo is, dan was die man van toen tegelijk de bewustzijnsverengde dienaar van een weerzinwekkend kolonialistisch systeem en de zeer bewuste schepper van een persoonlijke vitalistische mythe van soldatesk geweld, dood, erotiek en liefde, die tot het beleven en cultiveren van deze mythe even zeer van dat systeem gebruik maakte als hij het met schampere hoon overlaadde. En dan is de man van nu een schrijver die deze mythe en de kontekst ervan, in al hun dubbelzinnigheid in een boek weer oproept en reproduceert. Vandaar ook de trance en de uitputtende koorts waarin Geeraerts volgens zijn eigen herhaalde zeggen het boek geschreven heeft: het schrijven van nu is de plaatsvervangende orgiastische beleving van toen. Daar ligt dan de functie van de bekende stuwkrachtige, sterk geritmeerde en lichamelijke, opzwepende stijl van de roman die beantwoordt aan de toestanden van hoogspanning - van erotische vervoering en akrobatische durf tot moorddadige uitzinnigheid - die erdoor worden opgeroepen. De mimetisch-evocatieve kracht ervan zal wel door niemand worden betwist, ook dit boek bevat een aantal fascinerende taferelen waar je als lezer niet aan ontkomt. Op dat punt mag Geeraerts inderdaad gerust zijn: hij is een meeslepend beschrijver en verteller van uitzonderlijke, avontuurlijke situaties, uit veel bladzijden komt zowel poëtische als demonische ‘schoonheid’ op je af. Al is ook op dit gebied kritiek beslist mogelijk - er is te veel overstatement en herhaling, de manier waarop de mythische vrouw My ineens zeer prozaïsch uit het verhaal verdwijnt is zwak, enz. - toch ligt zeker daar niet de problematische kant van de roman. Deze ligt wèl in de dubbelzinnigheid van de manier waarop het boek is geënsceneerd en de bedoelingen die door de auteur eraan worden toegekend. Deze laatste vormen voor de lezer nl. een niet meer weg te denken kontekst.

[p. 64]

De ambiguïteit is vooreerst een interne eigenschap van de literaire tekst, die sterker werkt in de mate dat deze tekst zich op zijn externe realiteitsgehalte beroept. Door zijn (nadrukkelijk) literair karakter produceert zo'n tekst nl. altijd meer dan hij reproduceert, zodat de Gangreen-mythe in hoofdzaak een produkt is van de huidige schrijver Jef Geeraerts. Het verleden speelt daarbij een dubbele en als hoger gezegd een dubbelzinnige rol. Terwijl het in zijn erotische en heroïsche aspekten de stof levert voor de mythe, moet het in zijn misdadige aspekten worden afgeschreven en aan de kaak gesteld. Zo opgevat zou het legendarische verhaal kritiek op zichzelf in moeten sluiten, maar dat gebeurt niet en in de gegeven omstandigheden kan het ook niet. De wezenlijke kritiek die de romantisch-vitalistische mythe van Geeraerts bevat, is gericht tegen een als verpest, uitgehold, onleefbaar en hypocriet ervaren westerse schijnbeschaving. Maar juist deze kritiek heeft de - met veel nostalgie opgeroepen - verheerlijking van sacraal-rituale en kosmisch-primitieve levensvormen nodig, die in het onderhavig geval helaas vastzitten aan de kolonialistische misdadigheid. Een uitgesproken kritiek op deze laatste - die het schrijven van het boek tot een werkelijke catharsis had kunnen maken - vereiste dus een scherpe wig in de mythe zelf, maar die heeft de schrijver er niet in gedreven. Het is een vergissing indien hij denkt dat het ‘onverbloemde’ verhalen van de geweldplegingen en moordpartijen op zichzelf kritisch en louterend werkt: door de toegepaste romantechniek zijn zij nl. niet onverbloemd, maar worden ze gewoon opgenomen in de mythe-schepping. Enkele terloops schampere opmerkingen aan het adres van militarisme en kolonialisme, die trouwens duidelijk niet tot de beschreven situaties zelf behoren, veranderen daar niets aan, en worden trouwens helemaal ontkracht door wat ik hoger de literaire enscenering van het boek noemde. Deze verdoezelt nl. het essentiële waar

[p. 65]

het in deze roman op aan had moeten komen: een kritische analyse van de concrete historische situatie èn van het individu luitenant Geeraerts die in deze situatie tot weerzinwekkende moorden in staat was. En zoals het zich nu aan ons voordoet, impliceert het boek eerder een rechtvaardiging dan een aanklacht. De onmenselijkheid nl. die al aan de persoonlijke mythe-schepping is blijven kleven, wordt ten overvloede ook nog aan een onpersoonlijke mythe verbonden, daardoor veralgemeend, aan de geschiedenis onttrokken en als een onontkoombaar “lot” voorgesteld. Ik doel daarmee op de ondertitel De Goede Moordenaar en op de diverse bijbelmotto's in de roman. Achterin de roman, als een appendix, wordt de geschiedenis merkwaardig genoeg weer binnengehaald in de vorm van een aantal objectieve reportages van oorlogsmisdaden, als gepleegd in Oradour, My Lai en Stanleystad. Maar het effekt ervan is hetzelfde en het omgekeerde van wat bedoeld kan zijn: door haar eeuwige terugkeer en verwisselbaarheid gaat de geschiedenis in de mythe op.

[p. *1]

[p. *2]