WFH-Verzamelkrant. Jaargang 1

[p. 9]

De zaak-Osewoudt en de zaak-Van der Waals

In de bibliotheek van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie bevindt zich een vijftien centimeter dikke stapel kranteknipsels over een van de beruchtste oorlogsmisdadigers die ons land heeft gekend: Anton van der Waals, de man die teams van rechercheurs, politici, juristen, journalisten en schrijvers jarenlang werk heeft bezorgd.

Het Haagsch Dagblad schreef over de zaak-Van der Waals op 27 januari 1948: ‘De gegevens over al deze zaken, waarin scherpzinnigheid en uiterste raffinement, brutaliteit en snelheid van handelen, idealisme en gouddorst, karaktervastheid en zielelaagheid schier onontwarbaar dooreengestrengeld zijn, leveren de machtige stof voor een der spannendste romans, die thans geschreven zouden kunnen worden.’

Van 1952 tot 1958 schreef WFH die roman: De donkere kamer van Damocles. Later zei hij daarover in een interview met Hans Sleutelaar en Piet Calis: ‘Ik ben het boek al begonnen te schrijven in 1952, en heb mij daarbij laten inspireren door een aantal werkelijke gebeurtenissen uit het verzet. Zo ben ik op het idee van de mysterieuze Dorbeckfiguur, in wiens opdracht de hoofdpersoon Osewoudt zou hebben gewerkt, gekomen door de verrader Van der Waals. Die beweerde na de oorlog zijn orders te hebben ontvangen van een Engelse agent, een zekere Verhagen, naar wie men maandenlang heeft gezocht. Pas op de avond van de executie gaf hij toe het verhaal verzonnen te hebben. Destijds putte ik veel van mijn stof uit de rapporten van de Parlementaire Enquêtecommissie, die jarenlang mijn dagelijkse literatuur zijn geweest.’

Antonius van der Waals werd geboren op 11 oktober 1912 in Rotterdam. Hij werd later elektricien en ‘uitvinder’. Op 15 augustus 1940 nam Kriminalrat en SS Hauptsturmführer Joseph Schreieder (Ebernuss in de roman) hem in dienst bij de SD. Later zou Schreieder verklaren dat Van der Waals belangrijker was dan de hele NSB bij elkaar. Via Van der Waals zijn talrijke verzetsgroepen opgerold: hij was een hoofdrolspeler in het Englandspiel.

Nadat de Duitsers een marconist, Lauwers genaamd, hadden gearresteerd, dwongen zij hem berichten te seinen naar ‘Londen’. Hij moest steeds vragen om droppings van agenten, seintoestellen, wapens en allerlei Engelse spullen zoals sigaretten en kleding. Ook

[p. 10]

actuele foto's van situaties in Engeland hoorden daarbij. Hoewel Lauwers er alles aan deed om ‘Londen’ duidelijk te maken dat hij door de Duitsers werd gebruikt, had men daar niets in de gaten. Londen bleef doorgaan met het organiseren van droppings. De agenten uit Engeland werden door de Duitsers direct na hun landing gepakt. Met de spullen uit Engeland wist Anton van der Waals daarna in allerlei verzetsgroepen te infiltreren. Hij vroeg hen te assisteren bij volgende droppings, waarna ook die weer stuk voor stuk werden opgerold. Van der Waals sprong als een besmettelijke ziekte over van de ene groep naar de andere.

In het najaar van 1943 slaagden twee agenten, Dourlein en Ubbink, erin uit Nederland te ontsnappen en naar Engeland te ontkomen, maar toen zij hun verhaal deden over het verraad van Van der Waals, werden zij als leugenachtige verraders in de gevangenis gezet. Pas na twee jaar kwam een einde aan dit bizarre spel.

Van der Waals opereerde onder zeventien schuilnamen en organiseerde tweeënveertig droppings uit Engeland waarbij drieentachtig verzetsstrijders uit uiteenlopende verzetsgroepen - van de Groep Theo Dobbe en Vrij Nederland tot het Nationaal Comité (de Groep Vorrink) en de Geuzen - in handen van de Duitse politie werden gespeeld. Door zijn toedoen werden zeventien seinlijnen opgerold en vijfenzestig agenten door het ‘ontvangstcomité’ gearresteerd. Van der Waals werd verdacht van nog eens vierenveertig gevallen van verraad. Velen overleefden de Duitse gevangenschap in kampen als Mauthausen en Natzweiler niet.

Van der Waals had het altijd druk. Hij trok door het hele land - van de ene verzetsgroep naar de andere. Je zou kunnen denken dat hij zijn werk deed vanuit een fascistisch ideaal, maar in feite werkte hij voor zichzelf: rijkdom was zijn voornaamste drijfveer. Van der Waals gebruikte de nazi's en op hun beurt gebruikten de nazi's Van der Waals.

Van der Waals verraadde niet alleen verzetsgroepen, hij was ook op andere terreinen actief. Hoewel hij het verraden van joden beneden zijn niveau vond, deed hij dat soms toch om hun woningen en bezittingen te kunnen overnemen. Met de Duitsers ensceneerde hij tot twee maal toe een wild-west schietpartij om indruk te maken op een meisje dat hij voor zich wilde winnen. De burgemeester van Rotterdam, de latere WD-voorman Oud, praatte hij 12.000 gulden uit zijn zak, zogenaamd voor een oversteek naar Engeland, maar in werkelijkheid voor eigen gewin.

[p. 11]

Toen zijn vriendin hem wilde verlaten, dreigde hij haar en haar familie aan de Gestapo uit te leveren. Nadat zij door hem was verkracht, vluchtte zij. Daarop eigende Van der Waals zich onder andere haar zeilboot toe.

Tweemaal vermoordde hij een huisknecht (de laatste nog in maart 1945): zo wist hij met andermans naam en papieren diens identiteit aan te nemen.

Na de oorlog vluchtte Anton van der Waals naar Berlijn, waar hij in dienst trad van de Engelse inlichtingendienst. Daarna liep hij over naar de Sovjet-Unie, waar hij vrijwel onmiddellijk een hooggeplaatst geheim agent werd.

Na veel opsporingswerk en politieke touwtrekkerij leverden de Russen hem op 6 september 1946 uit aan de Nederlandse autoriteiten. Het onderzoek en de verhoren door de justitie duurden ruim anderhalf jaar. Van der Waals wees alle beschuldigingen van de hand en beweerde in opdracht te hebben gehandeld van een Engelse agent, een zekere Verhagen. Op 7 mei 1948 werd Van der Waals door het Bijzonder Gerechtshof in Rotterdam veroordeeld tot de doodstraf. Een verzoek tot gratie werd afgewezen. In de nacht vóór het voltrekken van het vonnis bekende Van der Waals aan substituut officier van justitie mr H. van Doorn, later KVP- en KRO-voorzitter en mede-oprichter van de PPR, dat hij schuldig was aan de meeste daden waarvoor hij was veroordeeld. Hij toonde berouw, maar vond de doodstraf een te zware straf. Van der Waals vroeg aan justitie om alle publikaties over hem te verijdelen.

Archief Politieke Recherche, Rotterdam. Antonius van der Waals in arrest (1946).

Het vonnis werd op 26 januari 1950, 's morgens om acht uur, voltrokken door een vuurpeloton.

Na ruim een jaar intensieve studie publiceerde journalist Frank Visser in 1974 een documentaire over Van der Waals: een reconstructie van 520 pagina's dik, met gemiddeld anderhalve misdaad

[p. 12]

per pagina. Het boek van Visser bevat een persoonsregister van 800 namen van mensen met wie Van der Waals in de oorlogsjaren in verbinding stond. In De donkere kamer van Damocles komen circa dertig personen voor. In de roman begint inspecteur Selderhorst het verhoor van Osewoudt als volgt:

‘“Osewoudt, ga maar gauw zitten. Ik ben inspecteur Selderhorst. We zullen je zaak maar meteen van A tot Z doornemen. Het is een verschrikkelijke warwinkel.”

Hij wees op de stapel dossiers.

“Geen mens kan er meer uit wijs worden.”’

Deze passage komt vrijwel letterlijk uit de verhoren van de Parlementaire Enquêtecommissie. In de roman is echter veel minder aan de hand dan Selderhorst de lezer voorhoudt. Osewoudt is bij elkaar niet meer dan drieëneenhalve week (sic) ‘in het verzet’ geweest en heeft maar zes mensen, voornamelijk Duitsers en burgers, vermoord. Het oprollen van de verzetsgroep Labare is buiten Osewoudts wil om gegaan: hij werd op weg naar het huis van de verzetsgroep gevolgd door Duitsers, de enige gebeurtenis die bij nauwkeurige lezing kan worden gereconstrueerd. Zei WFH niet dat een held iemand is die straffeloos onvoorzichtig is geweest?

Conclusie: Osewoudt is maar een kleuter in de misdaad in vergelijking met Van der Waals. Selderhorst overdrijft sterk met zijn opmerking: ‘Het is een verschrikkelijke warwinkel.’ Een waarheidsgetrouwe roman over de zaak-Van der Waals zou bijna evenveel moeten omvatten als het verzamelde werk van WFH.

Tonnie Luiken