WFH-Verzamelkrant. Jaargang 1

[p. 24]

Zuidafrikaan Wium van Zyl:
‘Bezoek Hermans in 1983 was belangrijk voor ons’

In december 1987 promoveerde Wium van Zyl aan de Universiteit van Stellenbosch tot ‘Doctor in die Lettere en Wysbegeerte’ op het proefschrift Die hantering van karakters in W.F. Hermans se Herinneringen van een engelbewaarder. Een gekopieerde uitgave hiervan is bij de WFH-verzameikrant (voor ƒ 32,50) te bestellen.

Van Zyl doceert tegenwoordig Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Wes-Kaapland. Onlangs was hij in Nederland in het kader van een uitwisselingsprogramma. Hij doceerde Zuidafrikaanse letterkunde aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Jan Lamboo en Tonnie Luiken hadden een gesprek met hem, waarvan wij hier het eerste deel afdrukken.

- In 1983 bracht WFH een bezoek aan Zuid-Afrika. Heb je hem daar ontmoet?

Ja, ik heb hem van de Universiteit van Stelienbosch opgehaald en naar onze universiteit gebracht waar hij een lezing heeft gegeven onder de titel ‘Waarom schrijven?’ Die is later in boekvorm verschenen. Hij heeft toen heel aardig en charmant alle vragen van de studenten beantwoord. In verband met de protesten die er destijds waren in Nederland is het misschien grappig om erbij te zeggen dat onze universiteit van Wes-Kaapland in die tijd een universiteit was met 100 procent zogenaamde kleurlingen, dat wil zeggen Afrikaanstaligen die gekleurd zijn en een cursus in het Nederlands volgden.

- Wat vonden zij ervan dat WFH juist voor hen een lezing hield? Was er oppositie in Zuid-Afrika zelf?

Er was een poging ondernomen om het bezoek te voorkomen. Een Zuidafrikaanse journalist die onder andere voor Trouw werkte belde naar de rector van onze universiteit en vroeg hem om Hermans niet toe te laten omdat hij de apartheid zou ondersteunen. Daarop werd mijn advies gevraagd en ik heb gezegd dat Hermans de apartheid helemaal niet steunt en dat geen verstandige Nederlander zoiets ook beweerde. Het werd toch nog een klein beetje spannend, maar ik heb hem uiteindelijk toch kunnen ontvangen. Na zijn lezing hebben wij nog met Hermans, de rector en allerlei andere mensen gegeten.

- Als WFH voor de apartheid zou zijn geweest, hoe zou hij dan

[p. 25]

ontvangen zijn in Zuid-Afrika?

Hij zou bij onze universiteit en ook elders helemaal niet ontvangen zijn. En hij zou dan misschien ook geen lezingen hebben kunnen houden. Reve, die twee jaar later kwam, had gezegd dat hij niet bij onze universiteit op bezoek wilde komen, waarmee ik overigens niet wil zeggen dat Reve voor apartheid is.

- WFH heeft dus vragen beantwoord. Waren daar ook vragen bij over de apartheid?

Nee, helemaal niet.

- Is er toen helemaal niet over apartheid gesproken?

Ik herinner mij wel dat er achteraf een gesprek is geweest tussen Hermans en enkele collega's van onze afdeling, en dat een van hen het toen had over de toestand in de wereld en de apartheid. Hermans zei toen: ‘Het is wel waar dat jullie hier een enorm probleem hebben, maar ik ben ook elders in Afrika geweest en in India, maar wat jullie hier armoede noemen is nog helemaal niks vergeleken met de wereldtoestand. Het was wel duidelijk dat Hermans met kennis van zaken sprak. Hij was in staat om de dingen te relativeren.

- In een interview met Max Pam zei WFH indertijd: ‘Ik zie mijn reis als humanitaire hulp op geestelijk terrein. Ik heb de toegang tot de buitengewoon progressieve en verlichte boeken die ik schrijf, vereenvoudigd.’ Wat vindt u van die opvatting?

Ik denk dat de mensen, oppervlakkig gezien, zullen zeggen: ‘Nee, dat is niet zo,’ maar als je zijn werk goed kent, dan is het inderdaad zo dat bij voorbeeld de apartheid net als het communisme een ideologie is, een methode om de samenleving als geheel te vormen. Als je eenmaal de denkbeelden van Hermans kent zoals ‘alles is chaos’ of ‘alles is relatief’, dan weet je dat er door de mens niet één plan is ontwikkeld dat precies zo loopt zoals het is bedoeld. Zo kan ook de apartheid als enig totaaldenkbeeld niet werken. Dat zegt Hermans in zijn romans.

- Welke Nederlandse schrijvers zijn bekend in Zuid-Afrika?

Reve, Mulisch, typisch de schrijvers die in Nederland ook bekend zijn. Wolkers in mindere mate, Louis Paul Boon ook wel, maar Hermans is wel de bekendste bij ons.

- In Trouw van 31 maart 1985 staat een recensie van de Zuidafrikaanse uitgave van De engelbewaarder. Die uitgave bevat een inleiding en woordverklaringen van Gerrit Olivier van de Universiteit van Witwatersrand. De schrijver van die recensie in Trouw,

[p. 26]

Hans Ester, stelt: ‘Ik denk, dat ook voor de in Hermans geïnteresseerde Nederlandse lezer deze editie het aanschaffen waard is. Je staat nu door de “overbodige” tekstverklaringen stil bij passages waar je anders over heen las. Bij een eventuele herdruk zou een hoofdstuk over de invloed van Hermans op de Afrikaanstalige literatuur (Miles, Van Heerden) een aardige aanvulling zijn.’ Wij maken hieruit op dat WFH invloed heeft op de Zuidafrikaanse literatuur.

Dat is heel moeilijk te bepalen. Ik weet het eigenlijk maar van één schrijver en dat is John Miles die de inleiding bij de Zuidafrikaanse editie van De donkere kamer van Damokles heeft verzorgd. Hij heeft een roman geschreven waarin je wel Hermansiaanse situaties tegenkomt, maar van een directe invloed van Hermans kun je niet spreken.

Het is heel grappig hoe die invloed werkt. Ik heb tijdens de cursus op de VU Louis Kruger, een Zuidafrikaanse schrijver die in Nederland woont, behandeld. Hij heeft een roman geschreven, Basisoorkant (= grens; red.). Hij gebruikt daarin een gestorven figuur als verteller. Indertijd heb ik hem gevraagd: ‘Had jij De engelbewaarder vooraf gelezen?’ Waarop hij zei: ‘Ja, daar vond ik het antwoord op mijn probleem.’ Dus daar heb je nòg een voorbeeld. Het is natuurlijk heel subtiel. Je kunt niet zeggen dat Hermans als enige een niet-wezenlijke, niet-menselijke verteller hanteert, maar er is duidelijk een invloed, een wisselwerking.

Ik heb zelf - ik schrijf ook korte verhalen - voordat ik mijn proefschrift heb geschreven een Hermansiaans verhaal gemaakt om de techniek te kunnen bestuderen. Dat verhaal is inmiddels gepubliceerd.

- Hoe is het voor een Zuidafrikaan om Nederlands te lezen?

In het begin met moeite.

- Is er nooit overwogen om Nederlandse boeken te vertalen in het Zuidafrikaans?

Het is wel geprobeerd, maar de echte literaire werken worden hoofdzakelijk op de universiteit bestudeerd. Maar dit boekje (Van Zyl wijst naar Boeket, een bundel Nederlandstalige novellen waaronder Filip's sonatine; red.) wordt in de hoogste klassen van de middelbare school gelezen, met moeite, maar tòch. Het is echter niet zo dat iedereen Nederlands leest en dat alle boekhandels Nederlandse boeken op de plank hebben staan. Het is echt voor de bovenlaag van de lezers, vooral bij de universiteiten.

[p. 27]

- Het interview met Max Pam waaruit wij citeerden is in het Zuidafrikaans vertaald en in twee Zuidafrikaanse kranten verschenen. Was dat een poging van de Zuidafrikaanse pers om de werken van WFH meer ingang te doen vinden bij de bevolking?

Voor een deel wel, denk ik. Het was in een tijd dat de kranten niet zoveel aandacht besteedden aan Nederlanders. Kijk, een van de grappige dingen voor mij met het Nederlands en het Afrikaans is hoe de politiek de verstaanbaarheid van een taal beïnvloedt. Pas tegenwoordig krijgen wij in Zuid-Afrika relatief veel Nederlands in de kranten. Onze president, De Klerk, sprak Nederlands met zijn collega's hier in Nederland en opeens was iedereen in staat om het te verstaan. In '83, bij het bezoek van Hermans, was dat blijkbaar nog anders.

- Dat was tijdens het hoogtepunt van de ‘koude oorlog’ tussen beide landen?

Ja precies, toen verstond men elkaar blijkbaar nog niet.

- Daarom was het bezoek van WFH aan Zuid-Afrika blijkbaar voor beide partijen belangrijk?

Zijn bezoek was ook belangrijk voor de positie van het Nederlandse boek als zodanig. In die tijd stond het Nederlands op een plaats waar het helemaal kon wegvallen. Juist doordat Hermans op bezoek kwam werden studenten weer gemotiveerd om Nederlands te gaan studeren.