Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Gezellig conspireren in een clubje
Bij vlagen intrigerende roman van Max Dendermonde

De laatste beeldschone zwendel door Max Dendermonde Uitgever Het Spectrum, 427 p., f 34,90

R. Ferdinandusse

Vóór de tekstverwerker en de hypotheek is de journalistiek door een aantal alcoholische perioden heengegaan. De jaren na de Tweede Wereldoorlog, bekend geworden als het jenevertijdperk, zijn het mooist beschreven door Max Dendermonde in zijn roman De dagen zijn geteld (1955). De auteur heeft veel later, in een uitvoerig interview in VN (24-3-1979), verteld dat hij al schrijvend, dat grote drinken nog wat had afgezwakt, het was nog veel ingrijpender. Ik las het boek niet lang na verschijnen, ik moest nog journalist worden, ik wist toen ook niet dat het een halve sleutelroman was, en daarom, denk ik, was ik toen ook niet zo onder de indruk van die verwoestende kracht van de drank. Er werd in die dagen, vergeleken met nu, niet veel gedronken en iedereen had Ray Milland in Lost Weekend gezien en iedereen wist dus, of hoorde dat anders wel, dat als je te veel dronk er op den duur witte muizen uit de muur kwamen. Wat ik van De dagen zijn geteld wél onthield was dat die vrolijk er op los schrijvende mannen in zo'n benauwde wereld leefden. Een voortdurende drang om de bloemen buiten te zetten en wilde wijven te veroveren, maar het resultaat was altijd een beetje armoedig: krakende bedden in een huurkamertje met aan de andere kant van de deur de scherpe oren van een hospita, afkeurende ouders, strenge familie, boze directeuren. Het losgelatene, het plezier werd altijd fijngeknepen door de zware hand van het fatsoen, het nette bestaan. De verteller in het boek beschrijft zijn verbazing over een collega die, hoe vochtig de lol ook geweest is, altijd in bed stapt met een opnieuw getrokken scheiding in zijn haar en zijn pyjama netjes dichtgeknoopt. Het leek me toen - nu ben ik daar niet meer zo zeker van - symbolisch voor het boek. Er is een bekende theorie dat als je een bepaalde tijd goed wil leren kennen je het best de best-sellers van die tijd kan lezen. Dendermonde is in sommige leerboeken terechtgekomen als een ‘rasverteller’ die met zijn ‘journalistieke, vlotte pen’ bijna de literatuur benadert. Met die vlotte pen heeft hij in ieder geval in De dagen zijn geteld een door het verhaal heen dringend beeld van de eerste helft van de jaren vijftig gegeven, dat ook nu nog voelbaar is.

Eind vorig jaar verscheen van Max Dendermonde De laatste beeldschone zwendel, een roman van 427 pagina's. (Het leek me een leuk boek voor de vakantie en dat klopte.) Het is het levensverhaal van Gabri Bastiaanse, die naast reclame en ander schrijfwerk, faam opbouwt als maker van Gedenkboeken. In de aanvang, in 1963, mag hij, als beginner, de grote gedenkboekenschrijver Axel Rodermond assisteren bij het grote Jubileumboek van een Provinciale Elektriciteits Maatschappij, en aan het slot, als vijfentwintig jaar later dezelfde maatschappij weer zo'n boek wil, manipuleert hij Rodermond eruit en wordt de enige auteur. De zwendel van beide heren, het is hun vak, (ze worden terzijde gestaan door drukker, graficus, tekenaar) zit in het feit dat ze hun winst niet halen, zoals te verwachten valt, uit de hoeveelheid exemplaren, maar juist door hun streven naar minder, maar wél krankzinnig mooi; hoe luxer hoe lekkerder. Het ideaal is eigenlijk één boek, zo kostbaar dat het in een kluis zou moeten.

Max Dendermonde, tekening Dirk Wiarda

Dendermonde heeft, in de vele interviews die hij de laatste jaren gaf, dat zwendelboek uitvoerig aangekondigd: dat wordt wat! In diezelfde interviews, en ook in het boek zelf, wees hij er steeds op - toch de behoefte aan een alibi - dat veel schrijvers van naam zich voor Gedenkboeken lieten inhuren: mr. Elias, Godfried Bomans, Piet Bakker, Bert Schierbeek, Jan Elburg. In het boek zegt Axel Rodermond tegen de jonge Gabri: ‘Als je voor het bedrijfsleven werkt leer je spelenderwijs hoe de wereld in elkaar zit. En dat kun je mooi in romans gebruiken. Zo heb ik het altijd gedaan. Midden in de wereld verkeren. Overal zijn.’

Decor

Wie vanwege de zwendel handenwrijvend begint te lezen komt een beetje bedrogen uit. Het zijn sterke stukken, want Dendermonde kent die wereld als zijn broekzak, maar erg dramatisch en spannend is het niet: schrijven, ook van Gedenkboeken, gaat langzaam en een ontknoping na vijfentwintig jaar is ook niet erg opwindend.

De ‘zwendel’ is meer een rode draad door Gabri Bastiaanses leven en ik was vooral nieuwsgierig te lezen hoe de Dendermonde van die opmerkingsgave in De dagen zijn geteld, de overgang van de jaren zestig naar die van tachtig zou verbeelden; want dat is toch het handwerk van de romancier. Dat viel me tegen. Het woordgebruik verandert wel, van troel, snoes, bullen, naar een stuk bezigheid en dat jargon; de signalementen zijn er wél, ‘de macht van de welzijnskrotters, van de fietseconomie’, maar het blijft decor: ‘In 1964 leefde heel West-Europa in de doodgewone veronderstelling dat de welvaart ten hemel steeg.’ ‘1969 was een heel leuke en bonte tijd’, ‘1971: de luciditeit was neergedaald tot de burgerij’, ‘1975: het waren mooie reisjes, het waren mooie jaren.’

Dat ligt ook wel voor de hand, want de tijden mogen veranderen, Gabri Bastiaanse is nog dezelfde als Bernard Wesselius uit De dagen. In dat boek zit zijn echte plezier in dat groepje journalisten op weg naar de jenever, in de Zwendel is hij ‘lid’ van een gezelschapje vrienden en vriendinnen. Een mooi clubje: ‘Ja, het was gezellig, gevuld, vol kleine frictie, vol belang en geheim en warmte en achterdocht, kritiek en saamhorigheid.’ Datzelfde ervaart hij in dat Gedenkboeken-team, Gabri is ‘geboren voor dat soort samenwerking, voor gezellig conspireren in een ploeg’. Ik kan me niet herinneren ooit een boek te hebben gelezen waarin het woord gezellig zo vaak, maar ook zo effectief wordt gebruikt. Het is die spannende gezelligheid van het ideale jongensboek.

Gabri Bastiaanse is een workaholic, tevreden met zijn middelmaat maar toch uitverkoren, niet alleen zal ééns die grote roman komen, hij zal de wereld ook een keer verbazen met de waarheid van zijn bevindingen. Dendermonde werkt, zeggen de interviews, al twintig jaar aan het échte grote boek over de drank. Gabri Bastiaanse is, ik citeer hem, cuntstruck, hij zal eens het grote boek over het vrouwelijk geslachtsorgaan schrijven, de Taal van het Tweede Gezichtje, de oergrammatica van het vrouwenkruis. De secretaresse met de stramme benen en de wiebelende kont, de verpleegster die naar peterselie en selderij ruikt, de buurvrouw en haar opstandige dochter, de vriendin die vroeger niet wou (‘de pikkeplager’). Het is geen Dynasty, geen (wilde) sex, maar een soort fatsoenlijke, tedere ridderlijkheid, die voortdurend stukloopt op conventies, op wat hoort en niet hoort, en: ‘Wat maken ze toch veel kapot met dat ellendige geklep en gezeik.’ Wat dat betreft is er sinds De dagen zijn geteld niets veranderd.

Bastiaanse beseft, als hij met pijn en moeite, de kroon op zijn zwendel zet, dat je om het echt te redden en om niet je hele leven in een wrak 2CV'tje langs 's heren wegen te moeten wiebelen op zoek naar werk en liefde, uit wat gemener hout gesneden moet zijn.

Ik las het boek, als gezegd, in de zomervakantie en was nieuwsgierig wat ‘de kritiek’ ervan gevonden had. Zijn uitgever zei ‘dat dat wat tegenviel’ en stuurde me de oogst. De Leeuwarder Courant (‘plezierig, beeldend’), De Limburger (‘zeer onderhoudend’), het Leidsch Dagblad (‘te lang’) en het Algemeen Dagblad (‘langzaam, breed uitgemeten’). Dat is inderdaad niet veel, zelfs bitter weinig en het toont aan dat de Nederlandse literatuur met zulke sprongen vooruit is gegaan dat Dendermondes dagen geteld lijken. Met die twee critici die het te lang vonden kan ik het bovendien ook wel eens zijn: als Dendermonde zich beperkt had tot de laatste jaren, de triomf van de zwendel, zou het even aardig maar zeker harder en compacter geworden zijn. Maar ik had nog die herinnering aan De dagen zijn geteld. En ik herkende die hang van Gabri Bastiaanse naar die ‘gezelligheid’. Bovendien hou ik wel van het vage kankeren van ietwat cynische broodjournalisten, want ondanks alles weten ze genoeg van ons aller oerhollandse leven om er een onderhoudende, bij vlagen zelfs intrigerende, roman over te schrijven.

■