Afgeprijsd
In 1954 verscheen Roland Barthes' studie over de Franse historicus Michelet (1798-1874), schrijver van een twintigdelige geschiedenis van Frankrijk en twee dozijn werken over tal van onderwerpen. Ondanks het feit dat Michelet als lyrisch historicus kind van zijn tijd, de Romantiek, is, verkondigde hij ook opvallend moderne ideeën. In La sorcière (1862) bijvoorbeeld schreef hij dat toverij ook een vorm is van drang naar kennis en een stimulans van de wetenschap, een opvatting die pas in onze - ontkerkelijkte - tijd serieuze aandacht lijkt te krijgen. Roland Barthes' vroege studie over deze door migraine geplaagde geschiedschrijver vertoont al de wonderbaarlijke mengeling van nuchterheid en verbeelding die zijn latere werk kenmerkt. Zijn boek is een combinatie van bloemlezing en essayistiek. De beschouwingen over Michelet zijn fragmentarisch, kaleidoskopisch. Barthes cirkelt om zijn onderwerp heen, en duikt onder ‘trefwoorden’ (‘Goethe als hond’, ‘Water als vis’, ‘Wit bloed’) op onverwachte plaatsen in diens persoonlijkheid of werk. Vaak doet zijn stijl denken aan die uit een encyclopedie (hij spreekt overigens ook over het encyclopedische karakter van Michelets werk). Toch zijn Barthes' lemma's geen opeenhoping van feitelijkheden maar kleine essays met vaak bizarre, ontregelende wendingen. Hij weet er Michelet op fascinerende wijze mee tot een (bijna eigentijds) mens van vlees en bloed te herscheppen. In het stuk ‘Michelet de zwemmer’ schrijft hij over de vermoeiende reis van de historicus door een landschap vol heel en half verdwenen feiten en citeert Michelets beeldspraken daarvoor: ‘Ik roei door Louis XI’; ‘Ik roei door Louis XIV’; ‘Ik zwem moeizaam’; ‘Ik roei krachtig door Richelieu en de Fronde.’ Michelets schrijven wordt vaak in fysieke termen uitgedrukt: ‘Geschiedenis was
migraine’ (Van Gennep, 226 p., f 19,50).
Een veel oppervlakkiger reiziger door de geschiedenis was de Engelse gentleman Richard Gordon Smith (1858-1918). Hij ontvluchtte een ongelukkig huwelijk in een reis naar het voor de Victoriaans/koloniale reiziger nog steeds ‘prehistorische’ Japan, waar hij zijn jagers- en vissersnatuur botvierde, maar ook veel volksverhalen verzamelde. Gordon Smith liet een aantal ‘ill-spelled’ dagboeken na, ondanks de taalkundige mankementen toch onderhoudende lectuur. Japan Diaries is geïllustreerd met vele foto's (Smith liet zichzelf graag fotograferen), prenten en in naïeve stijl getekende maar zeer kleurrijke impressies. Victoria Manthorpe bezorgde ze in een prachtig gedrukte editie (Martyrium, 219 p., f 24,90).
Vooral in het Noordoosten van Schotland is een rijkdom aan balladen overgeleverd. David Buchan maakte een uitgebreide keuze, en schreef er een historische inleiding bij: The Book of Scottish Ballads (Martyrium, 231 p., f 7,90). Evergreens als ‘The twa sisters’, ‘Drumdelgie’, ‘Lady Maisry’, ‘Rose the Red and White Lily’. Prachtig ook is ‘Kemp Owyne’:
Her mother died when she was young,
Which gave her cause to make great moan;
Her father married the warst woman
That ever lived in Christendom.
She served her with foot and hand,
In every thing that she could dee,
Till once, in an unlucky time,
She threw her in ower Craigy's sea.
Marie Louise von Franz bezorgde een lezingenserie die haar vader in 1959 aan het Zürichse Jung-instituut hield: Alchemie. Een inleiding tot haar symboliek en psychologie (De Slegte, 270 p., f 19,90). Voor niet-gelovigen (dankzij een uitstekend register) een naslagwerk voor een veelgebruikte (zij het vaak genegeerde) beeldtaal in literatuur en beeldende kunst. Met illustraties, bijvoorbeeld die waarin een koning een raadselachtig teken aanbidt - door Von Franz verklaard als ‘De alchemist als koning die de vurige rode zwavel aanbidt’ (de vleugelloze vogel). Zwavel is het actieve bestanddeel van de psyche, dat onderdeel dat een gericht doel kent. Het hoeft geen seks te zijn (elders noemt Von Franz in dit verband Freud, die eveneens onder de indruk was van de symboliek van de zwavel), ook ambitie of macht kunnen drijvende factoren zijn. De ongevleugelde vogel, de rode zwavel, is een drijvende kracht van het innerlijk psychisch leven, en we zullen het alijd eerst moeten opgraven, want het is de prima materia.
Wm. Thos en Kate Pavitt maakten een overzicht met uitgebreid register van eveneens (als uitingen van ‘bijgeloof’) vaak verzwegen symboliek in Het boek der Talismans, Amuletten en Zodiakale stenen (De Slegte, 163 p., f 12,90). Voor de speelzuchtigen: ‘Een dassetand, in de binnenkant van de rechterzak genaaid, is een welbekende talisman voor geluk bij het kaartspel.’
‘Alchimia’ is de naam van een groep Italiaanse ontwerpers, die in hun werk (ze schreven dat in een manifest) iets als ‘fragmentarisch leven’ willen uitdrukken: ‘De tegenwoordige overgangsperiode geeft ons een onbestemde angst, die te wijten is aan de verdwijning van talloze waarden die eens als “vaststaand” werden beschouwd.’ Kazuko Sato die een fraaie catalogus over Alchimia samenstelde nam dit manifest integraal op, en laat verder uitgebreid zien wat het gevolg is van deze filosofie: bestaande elementen worden gecombineerd tot onverwachte beelden, waarbij iets als ‘stijl’ of ‘persoonlijke esthetiek’ als enige leidraad lijkt te zijn overgebleven. Kenmerkend voor het ‘fragmentarisch denken’ van Alchimia is de collectie ‘unfinished furniture’. merkwaardige, niet erg praktische, maar wel erg mooie meubelstukken (De Slegte, 213 p., f 24,50).
Dat ‘chaos’ en fragmentarisch denken niet specifiek thema's van onze tijd zijn, bewijst dr. J.A. Nederbragts De wereld een chaos? uit 1937 (De Slegte, 231 p., f 4,95). Al lijkt Nederbragts antwoord op die chaos (‘God heerscht en bij Hem is er geen Chaos’) voor een groeiend deel van onze bevolking niet langer afdoende. In de reactie op tijdsverschijnselen als Dadaïsme, Wereldoorlog, Volkerenbond, esperantisme en Nieuw-Malthusianisme is De wereld een chaos? echter een klein monument van christeljk denken.
Een bedenkelijker monument van christelijk denken is de Inquisitie. In de tweetalige catalogus Inquisition bij een tentoonstelling van (vaak met kunstzin uitgevoerde en prachtig gefotografeerde) martelinstrumenten vinden we gruwelijke zitplaatsen als ‘de ondervragingsstoel’, ‘de ladder der pijnen’, ‘de kruiszaag’, bloederige hoofddeksels met naar binnen gerichte tanden en uiteraard ook vertrouwdere zaken als geselroede, rad, of duimschroeven (De Slegte, 156 p., f 18,90). Als middel tegen bijgeloof of ‘prediking van de chaos’ heeft het niet geholpen.
ATTE JONGSTRA
Modern Antiquariaat Van Gennep is gevestigd op Nieuwe Zijds Voorburgwal 330 Amsterdam en Oude Binnenweg 131B Rotterdam; Boekhandel Het Martyrium in de Van Baerlestraat 170-172 Amsterdam.
Auteursrechtelijk beschermd
