Vrij Nederland. Boekenbijlage 1989

[p. 3]

Een gewelddadige verstrengeling van schuld, verraad en wraak
De Germaanse nachtmerries van Louis Ferron

Karelische nachten door Louis Ferron Uitgever De Bezige Bij, 121 p., f 24,50

Frans de Rover

Louis Ferron en Duitsland: zij zijn onverbrekelijk met elkaar verbonden. Dan heb ik het niet over het Duitsland, of zelfs de beide Duitslanden van na 1945, - het gaat in Ferrons oeuvre om dat Teutoonse rijk van dichte wouden, zompige moerassen, zware nevels, geurend mensenbloed en barbaars geweld: een metafoor voor de menselijke psyche. Want die laatste is voor Ferron geen doorgrondelijk, analyseerbaar fenomeen. ‘Waar hemel en aarde elkaar ontmoeten, daar is het toneel van een andere orde. Daar staat de Weense regisseur, die ons aller leven in handen zou hebben, met lége handen, en klinken zijn regieaanwijzingen als niets anders dan ze in werkelijkheid zijn: bezweringen, geuit met een dichtgenaaide mond (...) ik zal je vertellen dat die man niet meer was dan een ordinaire korsettendief die zijn slag sloeg in de boudoirs van zwijmelende dames. Een pervert, zeg ik je.’

Aan het woord is Fred Hofzanger, hoofdpersoon uit Karelische nachten, mislukt als dichter van romantische verzen, mislukt als germanist die had kunnen promoveren op August von Platen, mislukt als leraar Duits, mislukt als echtgenoot, geen talent voor geluk kortom. Maar voor het oog van de buitenwereld geslaagd en beroemd als schrijver van een boek, een roman, over helderheid en transparantie, handelend over geluk in gelukkige tijden: een liefdesgeschiedenis aan het aardse ontstegen. Een roman als een klassieke droom die in alles het tegendeel is van de Germaanse nachtmerries waar Ferron het patent op heeft. Hoe de naam van Fred Hofzanger op de titelpagina terecht is gekomen, zal ik hier niet verraden, - het is een van de verrassende clou's van het sterke verhaal.

Met ongegeneerd genoegen laat Hofzanger zich zijn roem aanleunen; het is onder andere een gemakkelijke manier om vrouwen te versieren: ‘“Bent u mijnheer Hofzanger?” vroeg ze. “Dé mijnheer Hofzanger?” “Dé Hofzanger, lieve kind en ik mag hopen dat je jong en ongetrouwd bent, geen kinderen hebt en een eigen inkomen. Neem iets te drinken van me en kom naast me zitten, dan zal ik je vertellen van mijn ongelukkige jeugd die des schrijvers goudmijn is en vervolgens zal ik mijn eerstvolgende boek aan je opdragen, dat ik overigens nimmer zal schrijven omdat ik het, zoals je zult weten, de rest van mijn leven zal doen met dat ene boek, dat ontzagwekkende, dat mijn naam voorgoed gevestigd heeft.”’

Nagloeien

De luchthartige toonzetting van een dergelijke uitnodiging is typisch-Ferron: mét het vrouwtje wordt de lezer binnengelokt, gerustgesteld, om dan op de meest gruwelijke taferelen uit de ongelukkige jeugd van de schrijver vergast te worden. ‘Op wat voor galeien worden ons dergelijke beelden toegeworpen?’ luidt het motto afkomstig van Ernst Jünger. Toepasselijker is het nauwelijks te formuleren: wie de wereld van Ferron binnen durft te gaan, loopt grote kans gegrepen en geboeid te worden door een schrijver die zijn lezer niets bespaart, die de psychologie à la Freud wel eens even op zijn eigen (hardhandige) manier zal voorstellen. Ik heb in de duisternis van de Karelische nachten weer de scherpste beelden gezien die nog lang op het netvlies nagloeien.

Louis Ferron
hans van den bogaard

Karelische nachten is niet alleen een roman over hoe een schrijver aan een roman komt die hem beroemd maakt: door bedrog en wraakgevoelens. Bedrog en wraak domineren alle verhaaldraden: de relatie van Fred Hofzanger met zijn ouders, de verhouding tot zijn jonggestorven jeugdvriend Arthur Kerckaert, het huwelijk met de ex-verloofde van Arthur.

In de ouders-zoonrelatie werkt Ferron het gegeven uit dat hij vanaf het begin van zijn schrijverschap als autobiografisch heeft gepresenteerd: een liefdeloze moeder, een vader die naar het Oostfront vertrekt en daar in 1942 sneuvelt. Hofzanger bezoekt zijn dementerende moeder in een rooms-katholiek verpleeghuis: ‘Ik boog me naar haar over en fluisterde: “Je hebt met mijn vader geneukt. Met August Hofzanger. Hofzanger, zo heet ook jij. En je hebt nooit van hem gehouden en toch heb je zijn kind gebaard. En verraden heb je hem toen je mij baarde en verraden heb je hem toen hij, met jouw toekomst voor ogen, lid werd van die malle partij. En verraden heb je hem toen je met droge ogen bij de trein stond. Zie je zijn gezicht nog voor het neergeklapte treinraam? Zijn feldgraue muts net iets te scheef op het hoofd, hij was tenslotte kunstschilder. Hij boog zich uit het raam, smeekte om je hand en kuste die. (...) Terwijl hij door de Karelische wouden zwierf, heb je zijn huis onttakeld en het hem onmogelijk gemaakt ooit nog terug te keren. En daarom ben je gek geworden. (...) Draag rouw, vrouw. Maar je ligt daar in wit gestichtslinnen en verraadt hem nog in je waanzin.”’

Als wraak op een moeder die het bestaan van haar man - de schandvlek van de familie - wilde verzwijgen, richt de zoon een monument voor hem op. De vader krijgt mythische proporties. Hij is gesneuveld tijdens het winteroffensief van '42 in Karelië, het grensgebied tussen Rusland en Finland. Op het internaat, waar de jonge Fred op kosten van een oom verblijft, fabuleert hij tegenover zijn boezemvriend Arthur dat zijn vader in Russische krijgsgevangenschap was geraakt, ontsnapte en in Fins Karelië onderdook. ‘Na de oorlog had hij mijn moeder en mij laten overkomen en had hij zich als visser, jager en boer in de wouden gevestigd. Want hij was een man van de wouden en meren en met ogen die wel tot aan de pool konden kijken. Hij was, zo zei ik, tussen het jagen, vissen en oogsten door, de schilder van het Karelische landschap geworden, de schilder van het verloren gebied.’ Het commentaar van Arthur: ‘Ach, ga weg.’

Maar zo laat Fred Hofzanger zich niet afschepen; met de pen van Ferron - die fragmenten gebruikt uit het Finse nationale epos de Kalevala - schildert hij een Karelisch landschap in de buurt van Haarlem. ‘Hier, in de wouden, leest men de geschiedenis bij het licht van nimmer wijkende dampen.’ Dit moet een toespeling zijn op de intertekstuele werkwijze van Ferron: zijn geschiedenissen spelen zich af in gebieden van de literatuur. In Karelische nachten klinkt minstens de (verwerking van de) lectuur door van Robert Musils Die Verwirrungen des Zöglings Törless (1906) en van Michel Tourniers Le roi des Aulnes (1970).

Zwiepende tak

Ferron evoceert ‘het verloren gebied’ van een jeugd met een in zijn oeuvre ongekende intensiteit van beelden. De jongelingen Fred en Arthur, inmiddels gezworen kameraden in een homo-erotische slaaf-meesterverhouding, beleven in de ‘wouden’ op het landgoed van de baron, grenzend aan het terrein van het internaat, hun Karelische avonturen. Een hoofdrol in dat perfide spel van verbeelding en werkelijkheid speelt Karel, de Männerkörper-vererende huisknecht van de baron. Hij voert/lokt de jongens binnen in een door geweld en symbolen bezwangerde wereld waarin weer andere jongens, naakt, om dubieuze vergrijpen bestraft worden met de zwiepende tak van een hazelaar. De door alcohol aangetaste fantasie van de schrijver Fred Hofzanger raakt die beelden niet kwijt: ‘Waarbij ik de man ben die een tak van een hazelaar snijdt, achter hen om loopt en de tak door de lucht laat suizen, eenmaal... tweemaal... tot ik de in mijzelf opgewekte woede niet meer bedwingen kan en op de ontblote jongensruggen blijf slaan tot zich bloedende striemen beginnen af te tekenen en ik het helderrode jongensbloed langs hun ruggen zie sijpelen, langs hun billen, hun dijen, hun kuiten. (...) Hoe de jongens, uitgeput maar zonder een kik te geven, door hun knieën zakken en voorover zakken, met hun gezicht in de bloederige modder en hoe ik, eveneens uitgeput, voor hen op mijn knieën val en me over hun ruggen buig; ruggen getekend met een schrift waaraan men later de runen zal ontlenen. En hoe ik dat schrift tracht te ontcijferen.’

De climax van de oververhitte jeugdherinneringen is het moment waarop Fred, gedwongen in het machtsspel de rol van verrader te spelen, letterlijk op zijn nek gezeten door zijn meestervriendje Arthur, door Karel anaal ‘ontknaapt’ wordt. Karelische nachten, dat mogen we wel stellen. Door deze gebeurtenis blijven Fred en Arthur én Karel (symbool van de mythologische vader in ‘het woud’) eeuwig met elkaar verbonden in een gewelddadige relatie van schuld, verraad en vergelding.

Die drie motieven vormen het grondpatroon van de geschiedenis van deze roman. Freud kijkt toe, - Ferron schept een wereld, zíjn landkaart, waarin hij verloren gebieden van zijn jeugd tekstueel invult. ‘Eens is mij mijn Arcadië ontnomen, eens heeft men de blauwe luchten boven mijn Korinthe met dodekop besmeurd. Tenslotte heb ook ik ooit het azuur gezocht om uiteindelijk in de somberste wouden te belanden. Heeft me dat niet het recht gegeven de wereld een poets te bakken door het bemodderde purper van de noordse wouden voor emerald te verkopen?’

Ja, zeg ik volmondig. Tegenover de bedrieglijke werkelijkheid thematiseert Ferron de leugen van de kunst, - de roman die Fred Hofzanger beroemd maakte: de roman die door de suggestie van het kristalheldere Korinthe verraad pleegde aan gebeurtenissen in de zompige moerassen van Karelië. Maar wie zo kan liegen als Ferron of zijn afsplitsingen in zijn romanwereld, blijft voor mij een groot kunstenaar.

■