Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Een man die zich schuilhield achter zijn poëzie
Wim Hazeu verheldert de obsessies van Gerrit Achterberg

Gerrit Achterberg Een biografie door Wim Hazeu Uitgever De Arbeiderspers, Open Domein, met bijlagen 717 p., (gebonden) f 69,50

Rob Schouten

Van geen enkele Nederlandse schrijver was een biografie zo noodzakelijk als van de dichter Gerrit Achterberg. Wie naarde recente, weliswaar bescheiden maar voor Nederlandse begrippen toch opvallende stroom literaire biografieën kijkt, zal een ding moeten beamen. Zowel het leven van Couperus, zoals gezien door Bastet, het leven van Vestdijk, belicht door Hans Visser, als ook dat van Van Oudshoorn, opgetekend door Wam de Moor, hebben weinig invloed gehad op de karakteristieken en interpretaties van de betreffende oeuvres. Dat geldt zelfs voor Werkmans studie over Willem de Mérode, over wie ons tot nu toe niet veel meer bekend was dan wat naslagwerken over hem zeiden. Bij nader inzien wisten we kennelijk toch al genoeg van de betrokken auteurs of droeg begrip van hun leven niet substantieel bij tot dat van hun werk. Het ging bij alle vier om interessante, deels zeer uitgebreide aanvullingen op het bestaande beeld, dat op zichzelf echter niet geschokt werd.

Anders ligt dat bij Achterberg; diens persoonlijk leven is lange tijd een raadsel gebleven. Zozeer zelfs dat hij min of meer zetstuk werd in een meningsverschil tussen de autonomistische literatuurbeschouwers en hun autobiografische tegenvoeters. Jazeker, hij had ergens in de jaren dertig zijn hospita vermoord, dat wist iedereen wel, maar je moest de frequent optredende ‘gestorven geliefde’ in zijn werk toch kunnen en willen duiden zonder daar steeds op terug te komen, zeiden de autonomisten. Nee, aldus aanhangers van de autobiografische opvatting: je kon niet om dit persoonlijke levensfeit heen als je de essentie van dit werk wilde snappen. De onlangs verschenen biografie van Wim Hazeu geeft beide kampen in zekere zin ongelijk, waarover later. Het belangrijkste is dat Hazeu de lezer het karakter van de dichter, die door velen als onze grootste van deze eeuw wordt beschouwd, uit de doeken doet, en dat je voortaan in de Achterbergstudie niet goed meer om deze levensbeschrijving heen kunt.

Het werk van Achterberg is in de eerste plaats een monument van taal. Wie of wat daar precies aan persoonlijke betrokkenheid achter schuilging wisten we tot voor kort nauwelijks. De dichter scheen zich geheel en al op geheimzinnige wijze achter zijn werk te hebben verscholen. Het was niet duidelijk wat voor iemand Achterberg was geweest. Wie daar in geschreven bronnen achter wilde komen kwam terecht bij bij voorbeeld het portret dat Vestdijk van hem gaf in ‘Gestalten tegenover mij’. Daarin krijgen we een nogal rustiek beeld voorgeschoteld van een brave, goedhartige burgerman die zijn collega Vestdijk ooit uit bezorgdheid een fles melk kwam brengen en daarvoor na zijn dood in 1962 getracteerd werd op zinnen als ‘Hij leek voor het geluk geboren, meer dan een ander’ en ‘Hij was een zondagskind, dat voortdurend gevaar loopt, maar ook voortdurend gered wordt’. Vestdijk paste er in zijn in memoriam wel voor, misschien deels uit onwetendheid maar zeker ook uit piëteit, over Achterbergs kwellingen en obsessies uit te pakken. Het resultaat blijkt nu een verbluffend vertekend beeld.

Overigens zou pas rond 1964 de stilte rond Achterbergs fameuze moord op zijn hospita publiekelijk verbroken worden. Tot die tijd was er sprake van een soort collectieve bescherming/verdringing. Wie het fijne ervan wisten - Achterbergs vrienden, veelal schrijvers - hielden kies hun mond, en huize Achterberg verschafte vanzelfsprekend ook geen communiqués. Het beeld dat zo van de dichter zelf bestond was dat van zijn laatste jaren, waarover Hazeu aan het eind van zijn biografie schrijft: ‘Gerrit Achterberg was de gewone burger geworden die hij zou zijn geweest, wanneer hij decennia terug niet in de waan was gebracht, door een toenmalige autoriteit (Houwink), dat hij een dichter was, waarna hij zich als een waanzinnige volledig, zonder enige reserve in dienst stelde van het dichterschap.’ De onthulling van Achterbergs crimineel of psychopathisch verleden paste daar niet goed bij, maar de moord werd als een uitschieter beschouwd, onbegrijpelijk genoeg maar niet voldoende om het beeld, dat men toch al nauwelijks had, te wijzigen: een man verdwenen achter zijn gedichten.

Erotisch driftleven

De biografie van Hazeu verandert dat beeld op spectaculaire wijze. In zijn Verantwoording verklaart de schrijver in de eerste plaats een feitenbiografie te hebben willen schrijven en de feiten spreken voor zich: de moord van Achterberg op zijn hospita, die Roel van Es blijkt te hebben geheten, was niet zomaar een uit de hand gelopen incident, maar volgde onvermijdelijk op een cumulerende ontwikkeling waarin Achterberg al veel vaker met vuurwapens had lopen zwaaien en met moord, respectievelijk zelfmoord had gedreigd. En dat dit agressieve gedrag niet pardoes met de jarenlange terbeschikkingstelling, die op zijn fatale daad volgde, was afgelopen blijkt nog uit een gebeurtenis uit 1950, toen hij een vriend achtereenvolgens met een mes en een pistool te lijf wilde gaan. Niks degelijke burgerman dus, maar iemand die ten prooi was aan enorme spanningen en een (vooral erotisch) driftleven dat snel uit balans raakte.

Hendrik de Vries en echtgenote op bezoek bij het echtpaar Achterberg

Waar de ontsporing begint is, ook voor Hazeu, moeilijk na te gaan. Het wijten van de delicten aan Achterbergs streng-calvinistische achtergrond, waarover Hazeu als voormalig geestesverwant goed en treffend blijkt te zijn ingelicht, verheldert weinig. Hazeu zoekt de oorzaken veeleer in Achterbergs eigen mentale dispositie, mogelijk verergerd door een fikse hersenschudding op jeugdige leeftijd.

Achterberg was ongetwijfeld een absolutistisch man. Waar dat aan de ene kant blijkt uit de totale overgave aan zijn dichterschap, daar spreekt het ook uit zijn sociale en erotische leven. Hij wilde zijn geliefden volkomen bezitten en werd nerveus en agressief als dat niet lukte. Als een rode draad loopt daarbij Achterbergs lezing van Dostojevski's Schuld en boete (en in mindere mate die van Van Schendels Verlaine-biografie) door deze levensbeschrijving. In de figuur van Raskolnikov, die zonder moreel beletsel doodde om zichzelf te bewijzen dat hij tot de categorie der buitengewone mensen behoorde, heeft Achterberg iets van zijn eigen geestesgesteldheid herkend. Uit zo'n speculatieve psychologiserende uitleg van het geval-Achterberg blijkt wel dat Hazeu er niet voor terugdeinst de door hem geleverde feiten zo nu en dan te interpreteren. Toch is hij nergens hinderlijk aanwezig in presentatie of rangschikking van de geboden feiten. Integendeel, zijn biografie bestaat voor een zeer aanzienlijk, misschien wel het grootste, deel uit citaten en feitenkennis. Het beeld dat je van Achterberg krijgt volgt daar grotendeels vanzelf uit.

Heel kort Achterbergs leven. In 1905 geboren in het dorpje Nederlangbroek bij Wijk bij Duurstede in een streng-calvinistisch milieu, waaraan hij zich aanvankelijk zeker niet onttrok. De aldaar erkende macht van het Woord zal zijn dichterschap an sich zeker beinvloed hebben. Al vroeg onderwijzer geworden, wat op een mislukking uitliep. Na de ontdekking van zijn dichterschap en de erkenning daarvan door de toentertijd in zijn kringen gezaghebbende Roel Houwink, leverde hij zich mentaal helemaal aan de poëzie uit. Als onderwijzer nam hij ontslag na een niet opgehelderd incident met een meisje in zijn klas. Zijn driftleven bleek ook elders allerminst ongecompliceerd. Een van Hazeus getuigen vertelde: ‘Zo zei hij mij dat hij elke dag heel veel onaneerde. Zeven keer was gewoon.’ Tenslotte kwamen ook zijn verlievingen en verlovingen er niet zonder kleurscheuren vanaf. Cathrien van Baak (zijn latere vrouw) en Bep van Zalingen werden diverse malen met geweld bedreigd. In 1937 liep het definitief verkeerd. Hij vermoordde zijn Utrechtse hospita, poogde ook haar dochter te vermoorden - tot beiden voelde hij zich aangetrokken maar werd min of meer afgewezen. Daarna geen gevangenisstraf maar terbeschikkingstelling die, op mogelijk niet onterechte gronden, almaar verlengd zou worden, tot er pas in 1955 een einde aan kwam. In de diverse inrichtingen. Avereest en Rekken, bleef hij schrijven en na de oorlog werd hij, ondanks zijn terbeschikkingstelling, langzaam erkend en opgenomen in het literaire leven. Hij trouwde met Cathrien van Baak, woonde eerst in het verre gehucht Neede bij Enschede, verhuisde later naar Leusden. In 1962 overleed hij onverwacht aan aan hartaanval. De laatste jaren van zijn leven, na de tijd in de inrichtingen, was hij een probleemdrinker die regelmatig dronken bij zijn literaire vrienden in Amsterdam weggehaald moest worden. Aldus de feiten zoals die door Hazeu worden aangedragen.

Waas van geheimzinnigheid

In de weergave van dit alles valt op dat Hazeu zich grotendeels op het verslag van (vele) anderen moet beroepen. Zelden of nooit krijgt men een kijkje bij Achterberg thuis. Dit komt natuurlijk in de eerste plaats omdat Achterberg geen autobiografie heeft nagelaten en zich ook in zijn brieven allerminst openhartig toont. En dat heeft weer alles te maken met het feit dat in 1938, na de moord, het verleden bij Achterberg op slot ging. Het werd taboe, er mocht niet meer over gesproken worden. Later werden ook al te concrete verwijzingen naar de gebeurtenissen van 1937 uit zijn poëzie verwijderd. Toen hij nog aan psychiatrische behandeling onderworpen was, was Achterberg er al als de dood voor dat psychiaters in zijn poëzie naar verklarende en belastende elementen zouden gaan zoeken.

Het moet gezegd worden dat ook na het lezen van deze biografie Achterbergs ziel niet voor ons open ligt. Dat we desondanks een helder beeld van hem krijgen is grotendeels te danken aan Hazeus informanten en geschreven bronnen. Maar over de precieze omstandigheden van de moord bij voorbeeld, het huiselijk leven bij Roel van Es, blijft een waas van geheimzinnigheid hangen. Relatief besteedt de feitenbiograaf er ook weinig woorden aan. Het is in zijn boek als het ware een droge knal.

Waar het zo nu en dan wel huiselijk wordt, ontkomt Hazeu niet altijd aan ongelijksoortige banaliteiten. ‘In een bakje met olie lag de ketting waarmee vader Achterberg koeien van kalveren verloste. Dan werden er keitjes op het dak gegooid en werd er geroepen: “Buur! Buur!” waarmee vader Achterberg uit zijn bed werd geroepen.’ Of dit, bij Achterbergs verloving met Bep van Zalingen over ‘Cor van Veen, collega-onderwijzer van Gerrit, van wie zij een grote bos dahlia's kregen, de bloemen bij uitstek voor de maand augustus.’ Heel anders dan in Vissers Vestdijk-biografie is zulke nutteloze informatie in deze biografie veel te schaars om als reëel bezwaar te kunnen gelden.

Discutabeler want persoonlijker, maar tegelijkertijd ook fascinerend is Hazeus poging om een flink aantal gedichten van Achterberg met zijn autobiografie in verband te brengen. Men kan er, met alle respect voor de autonome kracht van dat werk, niet omheen dat Hazeu vaak zeer plausibele verklaringen voor de ontstaansachtergrond van een vers aan voert. Het lijkt überhaupt al moeilijk om bij een gedicht als ‘H. v. B.’ (Huis van Bewaring) te ontveinzen dat Achterberg er enige tijd heeft doorgebracht, maar ook minder evidente fragmenten worden door Hazeu vaak op ervaringen uit Achterbergs leven (pruggevoerd. Toch geeft hij, als gezegd, met zijn tekstverklaringen, geen van beide interpretatiekampen gelijk. De autonomisten worden er weliswaar op geattendeerd dat het werk wel degelijk in het leven wortelt, maar de autobiografische duiders krijgen te horen dat het werk zeker niet om die ene (ge)dode geliefde draait, maar veeleer om een zoektocht van Achterberg naar een absolute geliefde, die hij wel degelijk pas in zijn poëzie heeft kunnen sublimeren.

Boers floers

De grootste verdienste van deze biografie, en dat is geen geringe, is dat Hazeu aanschouwelijk maakt hoe het werk van Achterberg zich tot zijn maker verhoudt. Dat is daarom zo'n klus omdat het soms ongenaakbare taalbouwsel

Vervolg op pagina 4