Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

De feiten, niet het oordeel

Never despair Winston Churchill 1945-1965 door Martin Gilbert Uitgever Heinemann, 1438 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 103,25

Bert Zeeman

Martin Gilberts monumentale Churchill-biografie voltooid

Negentienachtentachtig lijkt het jaar van de ‘Vollendeten’ te gaán worden. Begin dit jaar was het eerst Loe de Jong die na ruim dertig jaar zijn laatste pennestreek op papier zette en daarmee zijn ‘Geschiedenis van het Koninkrijk’ definitief afrondde (al staat ons nog een staartje te wachten). Vervolgens was het in juni van dit jaar de Britse historicus Martin Gilbert die een al even prestigieus en koninklijk project tot een goed einde bracht. Ruim twintig jaar na het verschijnen van het eerste deel van de officiële biografie over de Britse staatsman Sir Winston Spencer Churchill (toen nog onder de verantwoordelijkheid van Churchills zoon Randolph), presenteerde de Oxford-historicus met Never Despain het afsluitende deel van een biografie die nu in totaal acht vuistdikke banden en twaalf, eveneens vuistdikke, bijbanden beslaat. Churchill heeft hiermee onmiskenbaar ook in geschrift het standbeeld gekregen waar hij gezien zijn politieke, maar ook literaire kwaliteiten recht op heeft.

Niet dat er niets op het standbeeld aan te merken valt. Net als in de vorige delen worden we namelijk geconfronteerd met een aanpak die gestoeld is op het adagium ‘de feiten spreken voor zichzelf’. Ook in Never Despair blijft Gilbert ver van een definitief oordeel over de man die een groot deel van zijn wetenschappelijke carrière heeft beheerst. Terwijl er toch ook in dit deel weer voldoende kwesties zitten die schreeuwen om een nadere beoordeling. Hoe beoordeelt Gilbert Churchills besluit om in de zomer van 1945 niet met pensioen te gaan? Hoe beoordeelt hij zijn premierschap over de periode 1951-1955? Wat vindt hij bijvoorbeeld van Churchills politiek ten aanzien van Europese integratie? Vragen genoeg, maar naar een antwoord zal de lezer tevergeefs zoeken. We hebben nu een prachtige en uitputtende beschrijving over 's mans leven, doorspekt met saillante details uit vaak zeer persoonlijke brieven, maar een afgewogen eindoordeel van degene die ongetwijfeld inmiddels het meest van Churchill af weet ontbreekt, helaas. Gilbert heeft zijn taak als officiële biograaf van Engelands meest vooraanstaande politicus te eng opgevat.

Bedevaartsplaats

Churchills status als belangrijkste Britse staatsman van deze eeuw is in zijn eigen land nog steeds onomstreden. Dat bleek mij nog eens afgelopen augustus toen ik Churchills woonhuis Chartwell, zo'n vijfentwintig kilometer ten zuiden van Londen, bezocht. Het huis, gelegen in de heuvels van Kent met een prachtig uitzicht over de omgeving, werd door Churchill in 1922 gekocht en is na zijn dood in 1965 overgegaan in handen van de National Trust en voor het publiek opengesteld. De inrichting is grotendeels teruggebracht in de staat zoals het in de jaren dertig geweest moet zijn. Er is verder een aantal kamers als museum ingericht met allerlei Churchilliana. Zijn werkkamer waar hij zijn laatste jaren sleet is na zijn dood onveranderd gelaten. Het huis en het omliggende park, dat sterk te lijden heeft gehad onder de zware storm van oktober 1987, zijn een soort nationale bedevaartplaats geworden voor met name oudere generaties Britten. Lange rijen staan er dagelijks voor de eigenhandig door Churchill vervaardigde toegangsdeur met op hun toegangsticket de tijd waarop ze in ganzepas het huis mogen betreden. Pikant detail daarbij is dat het meeste opknapwerk aan huis en park na de Tweede Wereldoorlog door Duitse krijgsgevangenen is gedaan.

Chartwell vormde de uitvalsbasis vanwaar uit Churchill na de oorlog en de verkiezingsnederlaag van de Conservatieven bij de algemene verkiezingen van 5 juli 1945 zijn strijd om het tweede kabinet-Churchill voerde. Die nederlaag kwam voor Churchill als een grote klap na alle inspanningen die hij zich getroost had tijdens de oorlog. Zijn vrouw Clementine achtte het nog ‘a blessing in disguise’, waarop Churchill riposteerde met: ‘At the moment it seems quite effectively disguised.’ Hij liet er zich echter niet door uit het veld slaan, nam het leiderschap van de Conservatieve oppositie op zich en stortte zich op zeventigjarige leeftijd onvermoeibaar op de nieuwe taken die hij zichzelf gesteld had.

Het leiderschap van de parlementaire oppositie in de periode 1945-1951 vormde daarbij een belangrijke, maar zeker niet de belangrijkste taak. Bij debatten van enige importantie in het Lagerhuis was Churchill wel altijd aanwezig, maar de afhandeling van de dagelijkse gang van zaken berustte vooral bij het drietal kroonprinsen Anthony Eden, Rab Butler en Harold Macmillan. Twee andere taken hadden een hogere prioriteit. In de eerste plaats het waarschuwen van de westelijke wereld voor de gevaren van de nieuwe communistische grootmacht, de Sovjetunie; het aandringen op eenheid in West-Europa en het creëren van een blijvende band tussen de Verenigde Staten en West-Europa met Groot-Brittannië als onmisbare schakel. In deze periode hield Churchill drie van zijn bekendste toespraken: in 1946 de ijzeren-gordijnrede in Fulton en de oproep tot een verenigd Europa in Zürich en in 1948 zijn toespraak tot het Europa-congres in Den Haag. Overal werd hij met alle egards, die hem als ‘elder statesman’ toebehoorden, ontvangen maar zijn uitspraken leidden nogal eens tot verwarring. Zo ontstond bijvoorbeeld bij de continentale regeringen het idee dat Groot-Brittannië onder Churchills leiding de Europese integratie een warmer hart zou toedragen dan de regerende Labour Party, maar dat bleek na 1951 al snel een illusie.

De tweede taak waar Churchill zich met alle energie op wierp, was het schrijven van zijn oorlogsmemoires. Hij begon daar al kon na de beëindiging van de oorlog mee en ondersteund door enkele grote Amerikaanse en Britse uitgeverijen nam hij een heel stel medewerkers speciaal voor dit project in dienst. In juni 1948 verscheen het eerste deel in de Verenigde Staten (vier maanden eerder dan in Groot-Brittannië); er zouden er nog vijf volgen. Churchills The Second World War is door zijn persoonlijke betrokkenheid en literaire kwaliteiten zonder meer een mijlpaal in de geschiedschrijving over de Tweede Wereldoorlog. Nog voor het laatste deel in april 1954 in Engeland verscheen, kreeg Churchill in oktober 1953 er al de Nobelprijs voor de literatuur voor toegekend. Gilbert besteedt dan ook terecht veel aandacht aan de totstandkoming van dit literaire produkt, zonder het aspect van teamwork te verdonkeremanen. Zeker toen hij in oktober 1951 dan toch voor de tweede maal premier was geworden, kwam het leeuwedeel van het feitelijke werk neer op zijn medewerkers.

Vredesengel

Churchill was bijna zevenenzeventig toen hij het premierschap opnieuw aanvaardde na een van de meest vreemde verkiezingsuitslagen in de Britse electorale geschiedenis. Terwijl Labour bijna een kwart miljoen stemmen meer haalde dan de Conservatieven, zorgde het districtenstelsel ervoor dat diezelfde Conservatieven met een werkbare meerderheid van twintig zetels het regeringspluche konden innemen. Churchill zou uiteindelijk 3½ jaar premier blijven en er ging geen maand voorbij of er werd openlijk over zijn aanstaande aftreden gespeculeerd. Daar was ook alle aanleiding toe. Nadat in augustus 1949 voor het eerst ernstige hartklachten naar buiten waren getreden, kwamen de aanvallen nu steeds vaker en heftiger terug. Maar elke keer krabbelde hij weer overeind en moesten Eden (hij vooral). Butler en Macmillan knarsetandend toezien hoe Churchill vrolijk weer een oversteek maakte naar de Verenigde Staten voor overleg met zijn oorlogskameraad (en inmiddels president van de Verenigde Staten) Dwight Eisenhower. Cartoonist David Low fabriceerde hierover in oktober 1954 een prachtige spotprent, die dan ook een zeer prominente plaats in Chartwell heeft gekregen. In de spotprent staat een zeer jeugdige Churchill tegenover drie oudere, kalende heren. De begeleidende tekst: ‘1984. Churchill maakte zijn 27e kabinetsherschikking bekend. Eden, Butler en Macmillan moeten vertrekken. Churchill, die sinds zijn 80e alleen maar jonger is geworden, belooft dat hij zal aftreden op zijn 15e verjaardag.’

Dit alles neemt niet weg dat Churchills leeftijd wel degelijk grote invloed uitoefende op zijn functioneren als premier. Ondanks zijn twijfel over de kwaliteiten van Eden, noodzaakte zijn zwakke gezondheid hem toch vaak de leiding van de dagelijkse gang van zaken aan deze trouwe paladijn over te dragen. Eén kwestie hield hem met name in deze periode op de been en dat was de totstandbrenging van toenadering tussen de twee supermachten. Hij, Churchill, de koude-oorlogsprofeet van de eerste naoorlogse jaren, zou de zo broodnodige toenadering realiseren tussen de Verenigde Staten en de Sovjetunie. De verkiezing van Eisenhower tol president van de Verenigde Staten in november 1952 en de dood van Stalin in maart 1953 creëerden de omstandigheden waarin Churchill zich sterk maakte voor een nieuwe topconferentie van de Grote Drie, de eerste na die in Potsdam van juli 1945. Op die topconferentie zouden, in het licht van de drei-

[Vervolg op pagina 4]