Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

In elk kinderboek zitten de tien geboden
Meestal vinden kinderen hetzelfde mooi als hun opvoeders

Van 12 tot 23 oktober vindt de vierendertigste kinderboekenweek plaats. Het thema van dit jaar is ‘Duizend dingen achter deuren. Kinderen, boeken en musea’. Voor de gelegenheid is door De Bijenkorf een boekje uitgebracht met een door kinderen zelf samengestelde top-honderd van beste kinderboeken. Aukje Holtrop bestudeerde deze lijst en dacht na over de verschillen in beoordeling tussen kinderen en hun opvoeders. Ook vroeg ze zich af hoe het nu eigenlijk zit met het door velen verguisde ‘moralisme’ in het kinderboek. Impliciet of expliciet, de tien geboden zitten er altijd in - ook in Pietje Bell.

Aukje Holtrop

Vraag een volwassene naar het kinderboek waaraan hij de beste herinneringen bewaart en hij geeft een prachtig antwoord. Lees er de boekjes Dát was nog eens lezen! van Singel 262 (De Arbeiderspers en Querido) maar op na: de auteurs die vertellen over de boeken uit hun kinderjaren schrijven over het verloren paradijs, over de avonturen die ze met de helden uit de kinderboeken meemaakten, ze schrijven over zoete dromen en meetrillende snaren, over emoties, rillingen, tranen, wee makende herinneringen. Als er op de kindertijd al het een en ander valt aan te merken, dan in ieder geval niet op de lectuur die die auteurs vroeger in grote hoeveelheden tot zich namen.

Vraag een kind naar het mooiste boek dat hij ooit gelezen heeft en hij komt aan met het boek waar hij net aan begonnen is, of het boek dat hij net uit heeft. Geheimzinnige helden die tot mythische proporties worden opgeblazen komen niet voor in die antwoorden, de helden horen binnen handbereik te blijven. Nostalgie is niets voor kinderen, het verloren paradijs bestaat niet in hun herinnering, maar staat beschreven in een historische kinderroman. Als het al een onderwerp voor zo'n historisch boek is, want metafysica en fantasie die iets anders uitwerken dan in science-fiction gebruikelijk is, zijn geen gebruikelijke attributen van het kinderboek.

Lees maar eens De jeugdboeken top 100 aller tijden die De Bijenkorf deze maand ter gelegenheid van de kinderboekenweek voor slechts f 4,95 (een zakgeldprijs, noemt De Bijenkorf het zelf) te koop aanbiedt. Wolters-Noordhoff vroeg tweeduizend kinderen tussen tien en veertien jaar om een top-tien van de mooiste boeken. Uit die stapel titels werd een top-honderd samengesteld. De jeugd bepaalde zelf, zonder inspraak van ouderen of jury, wat hun dierbaarste boeken zijn, schrijft De Bijenkorf, dik onderstreept, in een begeleidend persbericht. Een soort verzuchting en klaroenstoot tegelijk: eindelijk, eindelijk eens de boeken die kinderen zelf willen lezen. Niet de boeken die ouders - bah - uitkiezen. Niet de boeken die de juffrouwen in de bibliotheken - bah, bah - aanraden, en niet de boeken die een stelletje opvoeders - drie keer bah - met griffels (ook al zo'n schools element) voor kinderen geschikt heeft verklaard.

Het gekke bij die top-honderd is vervolgens dat alle denkbare soorten kinderboeken erop voorkomen: heel veel Roald Dahl, maar ook Ciske de Rat, Dik Trom, Pinkeltje, Bianca in galop naast Rossy, dat krantekind. Nu de jeugd zonder inspraak van ouders een lijst heeft mogen samenstellen, blijkt ze een lijstje boeken te hebben opgeschreven waar ouders hun goedkeuring aan kunnen hechten. Een brave lijst, ondanks de dwarse boeken van Roald Dahl, Astrid Lindgren, Guus Kuijer en Annie Schmidt, maar die schrijven zo goed dat ze allang zijn goedgekeurd door het verbond van opvoeders en andere grote mensen-met-goede-bedoelingen-met-het-kind.

Opzienbarend is de top-honderd dus niet in het minst, tegendraads ook niet, origineel ook al niet. Het is een lijst die de gemiddelde kinderboekhandelaar als je hem of haar 's nachts wakker maakt bijna helemaal zo uit zijn/haar hoofd kan opnoemen. Het is de inhoud van de kast in zijn winkel, en de kaartenbakjes in de jeugdbibliotheek. Het gaat precies zo ver als de memorie van een twaalfjarig kind reikt en dat is niet zo ver. Vraag de kinderen over dertig jaar om nog eens een top-tienlijstje samen te stellen en ik durf te wedden dat er een heel andere top-honderd uit zal komen. Met meer geheimzinnigheid, en minder paardeboeken, meer sprookjes en minder Pietje Puk.

Tekening Thomas Koolhaas

Ideologische maatstaven

Er is een tijd geweest dat kinderboeken vol wijze lessen zaten: kinderen moesten opgevoed worden tot fatsoenlijke staatsburgers, meisjes tot moeders en jongens tot hardwerkende arbeiders, boeren en soldaten. Er waren wel andere boeken, maar dat was amusement en ook in die boeken - meisjesboeken en gekke-strekenboeken als Pietje Bell - werden het goede hart en de heldendaad beloond en de gemene kwajongensstreek en het nuffig damesgedrag bestraft. Het boek was het voertuig van de idealen van ouders en opvoeders en het werd niet zozeer op zijn literaire als wel op zijn pedagogische kwaliteiten beoordeeld. Dat was moralistisch en een tijdlang gold dat gemoraliseer als een sterk argument tégen de invloed van verantwoordelijke volwassenen op het kinderboek. Dat werd nog sterker toen naast de pedagogische kwaliteiten, ook nog politieke en andere ideologische maatstaven werden aangelegd bij het schrijven en beoordelen van kinderboeken. De ene groep volwassenen schreef die boeken, een andere groep volwassenen had er een grote hekel aan. Ik geloof niet dat kinderen zelf zich in deze discussie hebben gemengd, behalve dan dat ze in aparte jury's andere boeken uitkozen dan de volwassenen in de griffeljury's. Maar die andere boeken waren helemaal niet minder moralistisch, ze waren gewoon wat spannender of makkelijker of zieliger of zo. Het waren dus vooral volwassenen die boeken met een boodschap net zo verfoeiden als de verplichte kerkgang en de strenge tafelmanieren waaronder sommige kinderen in sommige milieus zo moeten hebben geleden.

Er ontstond een beeld van de jeugdliteratuur of er geen boek meer verscheen zonder gescheiden zwarte ouders, en het leek of uitsluitend brave pedagogische, slecht geschreven wanprodukten met een juiste politieke kleur in de prijzen vielen en de kinderen in hun vrije tijd voorttobden met treurige boeken vol wereldleed. Ook al een onzinnig idee natuurlijk, maar hardnekkig. Als er een forum of discussie over kinderboeken wordt bedacht, komt bijna altijd wel even aan de orde dat het moderne kinderboek in een vrouwenhuis schijnt te moeten spelen met roldoorgebroken volwassenen in de hoofdrol. In de laatste tien jaar heb ik precies één kinderboek gelezen waarin een vrouw in een vrouwenhuis terechtkomt en lesbisch wordt. Het was niet een goed kinderboek, het is in een kleine oplaag verschenen, en de schrijfster heeft daarna verschillende wél mooie kinderboeken geschreven. Met haar is het goed gekomen en met de kinderen die dat rare modieuze boek lazen ongetwijfeld ook. Want ook van een paar stomme en misschien zelfs hele slechte boeken worden kinderen heus niet voor hun leven verpest. Welnee, als er maar een paar mooie, ontroerende, mooi geschreven boeken tegenover staan, dan leren ze meteen onderscheiden.

Het viel achteraf allemaal reuze mee met die moralistische boeken maar het is wél waar dat er nog steeds enige huiver bestaat voor wijze lessen, een domineestoon en een opgeheven vinger. Vandaar ook (denk ik) de nadruk die De Bijenkorf legt op het feit dat de jeugd zélf haar top-honderd heeft gekozen. De verwach-

[Vervolg op pagina 4]