Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Een traktaat over de predestinatie
De particuliere klassenstrijd van Maarten 't Hart

De steile helling door Maarten 't Hart Uitgever De Arbeiderspers, 223 p., f 26,50 (gebonden f 39,50)

Diny Schouten

‘Een studie over standsverschil’, zo kondigt de uitgever het nieuwste boek aan van zijn beste paard van stal - met overduidelijke hoop dat het beestje hard lopen zal: maar liefst drie drukken tegelijk liggen van De steile helling in de winkel. Ik wou maar zeggen: voorlopig kan het niet op, en de lezer die uit eigen ervaring of op gezag van de auteur genegen is om Maassluis-in-de-jaren-vijftig als het centrum van de wereld te beschouwen, komt er niks aan te kort.

Die superioriteit van Maassluis boven Schiedam, Vlaardingen, Rotterdam en eigenlijk ook boven de rest van de wereld, is voor 't Hart een hoogst ernstige zaak, die hij in De steile helling even standvastig verdedigt als vroeger tegenover klasgenoten. Ik herinner me een grappige scène over een lagere-schoolwedstrijd dienaangaand, die als ik het wel heb in de ‘voorlopige herinneringen’ Het roer kan nog zesmaal om staat. In De steile helling wordt met behulp van over de kaart gespannen draden bewézen dat de rioolbemaling te Maassluis zo niet het exacte middelpunt der aarde vormt, dan toch wel het precieze centrum is van het noordelijk halfrond. Het klinkt wat overdreven, zoals 't Hart stelt in de ‘Topografische proloog’ van De steile helling, dat nu juist daar ‘een paradijs’ ligt, maar voor de lezer zit er niets anders op dan een auteur voor de lengte van zijn boek op zijn woord te geloven en hem te nemen voor wie hij is: een schrijver met drang naar absolute hegemonie over zijn universum. Het heeft geen zin om hem die te betwisten - men is gesteld op de Maarten 't Hartse folklore of men is het niet.

De ‘Topografische proloog’ zet de toon van het boek, die bovenal doet denken aan hoorngeschal. Korenbaliemolen De Hoop, de Algemeene Begraafplaats, het armetierige Juliana-plantsoen, het industrieterrein van Key & Kramer, de wijk Het Hoofd, haven en spoorlijn, de Maaskant, Schans en Vlieten worden met enig tromgeroffel gepresenteerd als evenzovele paradijselijke voorzieningen waarop geen stad ter wereld zich beroemen kan - bang om te overdrijven is Maarten 't Hart geloof ik nooit geweest. De oprecht-enthousiaste jongenstoon over de vogelstand ter hoogte van Algemeene Begraafplaats en Spoordijk, en de ‘ongehoorde rijkdommen’ aan watertorren, zoetwatergamalen en krioelende ruggezwemmers in de sloot bij het fabrieksterrein van De Neef & Co vergoedt echter veel: die toon is oprecht en overtuigend. Wel eigent 't Hart zich als gids een vergaand familiaire toon toe en komen zijn grapjes er wat al te vooraf bestudeerd uit. Hij zou dat moeten laten. In de proloog glijdt de schrijver al uit over zijn poging om voor de populaire droogkomiek te spelen: in het verhaal over de ‘Gebroeders Onderwater’, plaatselijke plantsoenarbeiders, heet het dat over de jongste van de twee wordt verteld dat diens vader hem op zijn trouwdag de raad gaf: ‘Ga nooit 's morgens vroeg met je vrouw naar bed; er kan in de loop van de dag altijd wat beters opduiken.’ Zo'n anekdote blijft voor de bezoekende ‘niet-Sluizer’ zonder pointe, gegeven dat het ook wel tegen de oudste Onderwater gezegd had kunnen zijn, of tegen welke willekeurig andere Maassluizer ook.

Jacob Hamel

Wat dan volgt is deel een van het boek: ‘Het paradijs’. Dat deel besteedt 't Hart aan herinneringen aan zijn jeugd en aan zijn buurt, die zo te zien zijn overgeschoten uit Het roer kan nog zesmaal om. Niet dat het geeft: ik mag 't Harts kleurrijke, licht doordraverige en licht verontwaardigde beschrijvingen van zijn vaderhuis wel. Al zijn verhalenbundels en de roman De aansprekers laten zien dat daar zijn fort ligt. In De steile helling heeft 't Hart naar mijn smaak de nostalgische jaren-vijftig-details wat al te veel aangedikt. De Bonte Dinsdagavondtrein, de emigratie, kinderkoor Jacob Hamel, de familie Doorsnee, de eerste wasmachine, NCRV's Johan Bodegraven, de papieren rijksdaalders, de eerste AOW, de wekelijkse wasbeurt in teil of onder de gemeentedouche, de nog virulente wederzijdse haat tussen katholieken en hervormden, het is allemaal een beetje veel van het goede. Wat kan verzoenen is dat 't Hart verhalen doet die wat mij betreft van onsterfelijke kracht zijn: hoe de plaatselijke brandweerwacht zich jaarlijks een ‘aanstekersploeg’ kiest, met voorkeur voor hen die in de saneringsbuurt woonachtig zijn; of hoe het verdrinken van een rijtje zeventiende-eeuwse bijbels tijdens de watersnoodramp een ouderling bijna van zijn geloof doet vallen. ‘Hij heeft zelfs zijn eigen Zoon niet gespaard, dus waarom zou hij zijn Woord sparen?’ probeert vader 't Hart, die óók lid is van de Mannenvereniging Schrift en Belijdenis, ouderling Strijbos op te beuren, hem onderwijl triomfantelijk voorhoudend dat het de goddelijke straf is, omdat de verzamelde trilogieën van Jan Mens de bovenste, door het water gevrijwaarde, planken van de boekenkast innemen, daar waar Gods Woord had horen te staan. Het zijn verhalen waar je, zo Hollands-tuttig en knus als ze zijn, vreselijk om kunt lachen, en die de moeite van het opschrijven waard zijn. Alleen: kán het verbeelding zijn, dat 't Hart zulke verhalen al te losjes aan elkaar is gaan breien? Vergeleken bij klassieke verhalen als ‘Handel’, ‘De bunzing’, ‘Velasquez Keurkorps Major’ of ‘De neef van Mata Hari’ zijn de anekdoten waarmee deel één van De steile helling is gestoffeerd met zeer losse steken aan elkaar gezet, beginnen ze even ‘zomaar’ als ze eindigen, en kregen de hoofdstukken bleke schoolopsteltitels: ‘Het saneringsgebied’; ‘Het saneringsgebied gespaard’; ‘Emigratie’; ‘De verzamelaar’. Het valt zwaar om een boek waar zo slapjes aan gewerkt schijnt, te verdedigen.

Deel twee, ‘De tol’, doet weinig om die taak te verlichten. Het autobiografische eerste gedeelte blijkt te moeten fungeren als een lange aanloop voor deel twee, dat de vorm heeft van een novelle. Die speelt zich af in dezelfde, benedendijks gelegen saneringsbuurt als in deel een, wat de auteur helaas de gelegenheid geeft om aandoenlijke details over de zeden en gewoonten te Maassluis - waaronder een minutieuze linguistische verhandeling over de speciale Maassluizer betekenis van met iemand een badhokje delen - nóg een keer op te dissen. Het verhaal zelf leest nog het meest als een zwaar sentimentele navolging van vooroorlogse christelijke auteurs, in wier door Zomer & Keuning verspreide boeken gevallen meisjes bij de Heer de geestelijke rust vonden die Hij aan hun uiteindelijke onschuld wel verplicht was te geven. Maarten 't Harts ‘Ina Onderwater’ mag dan van de Heer een even weinig hoge dunk hebben als van het armoedige flanelbord van de zondagsschool (waar Jezus én zijn ezeltje gedurig afgleden), een ‘gevallen vrouw’ is ze zeker, en ze leert net als de heldinnen van Barend de Graaf eertijds de les dat een mens bij z'n stand moet blijven en niet ‘groos’ heeft te wezen.

Maarten 't Hart
FOTO FREDOY RIKKEN

Standsverschil, dat is inderdaad de studie die 't Hart bedoeld heeft te maken, en de boodschap is zelfs voor hardhorenden en leesblinden moeilijk te missen. De saneringsbuurt die het lot van Clazina Onderwater bepaalde mag dan inmiddels afgebroken zijn, standsverschil bestaat nog steeds, al lijkt het ‘amper te bestaan, komt het alleen aan de oppervlakte als je bij de dokter bent, en hij vraagt: “Ziekenfonds of particulier?” of als je in een ziekenhuis wordt opgenomen en de vraag rijst of je op een kamer zult liggen of op zaal, of als je doodgaat en je nabestaanden kunnen kiezen tussen een eigen graf of een huurgraf.’

Tennissen

Het idee dat de novelle moet dragen: de vier meter hoogteverschil die de bewoners van de buurt ‘boven’ en ‘onder’ de dijk scheidt, is werkelijk niet onaardig, en Maarten 't Harts eigen kleine klassenstrijd tegen de geringschatting van het probleem is beslist gerechtvaardigd. Het is het argument van De vrouw bestaat niet, waarmee hij sterk stond in zijn eenmansdiscussie tegen feministische misvattingen: als vrouwen geen kansen hebben, dan hebben arbeiderskinderen die in nog veel en veel sterkere mate niet.

Helaas wordt wat in De vrouw bestaat niet essayistisch betoog was, in De steile helling traktaat: Ina die het ondanks een uitstekend verstand niet tot een mulo-diploma brengt omdat de huizen van de achterbuurt waarin ze woont niet berekend zijn op het maken van huiswerk en haar ouders zich verzetten tegen die ‘grozigheid’; die haar afkomst uit de Sandelijnstraat draagt als een onuitwisbaar stempel, dat eens te meer schrijnt als haar huwelijk met iemand ‘van boven de dijk’ gedoemd is te mislukken. De oorzaken daarvan zijn niet helemaal geloofwaardig: tussen haar en de onderwijzer Jan botert het niet doordat ze niet tennissen kan en scepsis heeft tegen het te eten vragen van vrienden, ‘want dacht je dat wij vroeger thuis...’

Tot zover zou het nog gaan, als de personages niet zo angstaanjagend boekig waren. Ina lijdt aan een zelf onbegrepen ‘zaterdagmiddagverlangen’, haar benaming voor een daadwerkelijk uitgevoerde dagdroom om als elegante, met naaldhakken en Chanelpakje flanerende vrouw op de Lijnbaan niet herkend te worden als ‘meisje uit de Sandelijnstraat’. Maar helaas, wie voor een dubbeltje geboren is... Zo onbevangen als Ina's vriendin Maud, van gegoede komaf, obers kan commanderen, zal Ina het nooit leren: ‘Tijdens de maaltijd besefte ze andermaal hoe groot het verschil is tussen iemand van onder aan de dijk en een welopgevoed meisje. Nooit zou ze zich dat gemak, die achteloosheid eigen kunnen maken waarmee Maud, alsof zoiets vanzelfsprekend was, voor beiden bestelde. En ze begreep ook hoe onmogelijk, hoe hopeloos het was om Maud, of wie dan ook “van boven aan de dijk” uit te leggen waarom ze zich in restaurants nooit zou kunnen gedragen met dat luchtige, net even superieure air van iemand die obers en kelners bestellingen opgeeft. (...) Het leek haar alsof iemand die in een restaurant eet daarmee al aanvaardt dat de mensheid uiteenvalt in bedienden en zij die bediend worden.’ Met domineesvrouw Maud, die plannen heeft om te Maassluis goddeloze zaken als mantelpakjes en nagellak te gaan verkopen, brengt Ina nog een bezoek aan (om in de jaren-vijftig-termen van het boek te blijven) de Lichtstad: ‘We moeten immers weten wat er in Parijs gedecreteerd wordt.’

Met Ina's ‘grozigheid’ loopt het daarna slecht af, een ondergang waarin ze ook De steile helling meesleurt: dat is middelerwijl verdronken in lachwekkendheid, predestinatieleer en horkerige dialoog. Jammer van de historische enscenering: de gereformeerde herders die zich buigen over Ina's afvalligheid des geloofs maken historische stof waar Vestdijk genoegen aan had kunnen beleven. Wat jammer dat nu niemand er iets aan heeft.

■