Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Een ongegeneerde, bazige muze
Het leven van Nora Joyce

Nora A Biography of Nora Joyce door Brenda Maddox Uitgever: Hamish Hamilton, 590 p., f 68,15 Importeur Nilsson & Lamm

Henk Romijn Meijer

Grappig gepraat, Ierland binnen handbereik, openhartigheid en ongegeneerdheid: dat betekende Nora voor James Joyce. Ze leefden sinds juni 1904 samen en trouwden pas toen hun zoon Giorgio verliefd werd en zijn potentiële schoonouders er op stonden dat hun dochter met een ‘Joyce’ zou trouwen en niet met een onbekende. Dat was na zevenentwintig jaar. Er was al veel bekend over Nora Joyce door de biografie van Richard Ellmann, maar Brenda Maddox vond nog genoeg nieuw materiaal voor een omvangrijk boek.

Nora Joyce stierf op 10 april 1951 in Zurich aan uremie, half kreupel van de reumatiek, zevenenzestig jáar oud. Ondanks Joyces vijandigheid ten opzichte van de kerk was ze katholiek gebleven, zij het op een wat nonchalante manier. Tegenover de priester die haar bij de dood van James in 1941 vroeg of ze hem geen katholieke begrafenis wilde geven, bleef ze loyaal aan haar man. ‘Dat kan ik hem niet aandoen,’ zei ze. Zelf kreeg ze wel zo'n begrafenis en bij die gelegenheid noemde de priester die de grafrede uitsprak haar ‘eine grosse Sünderin’. Zo althans staat het vermeld in Richard Ellmanns vermaarde biografie waarop Nora, A Biography of Nora Joyce door Brenda Maddox een welkome aanvulling is.

‘Weinig benamingen konden minder toepasselijk zijn geweest,’ schrijft Ellmann. Wist de priester het zoveel beter? In haar biografie van Nora Barnacle, met wie Joyce in 1904 in het geheim naar Europa vertrok, vertelt Brenda Maddox hoe het verhaal in omloop is gekomen. ‘Grosse Sünderin’ waren de enige woorden die de Amerikaanse Maria Jolas, een oude vriendin van de Joyces, van de toespraak van de priester had verstaan, en ze had snel haar conclusie getrokken: de priester had zo gezinspeeld op de zevenentwintig jaar dat Nora en James ongetrouwd hadden samengeleefd en waarin ze zelfs een gezin hadden gesticht.

Maddox geeft voor dat ‘grosse Sünderin’ een heel wat geloofwaardiger verklaring. De begrafenis werd die dag waargenomen door een priester die niets af wist van Nora Joyce en een gelegenheidscitaat uit Goethes Faust gebruikte: het woord komt, in het meervoud, voor in het gebed aan de Heilige Maagd. (‘Die du grossen Sünderinnen / deine Nähe nicht verweigers / und ein büssendes Gewinnen / in die Ewigkeiten steigerst...’) De priester zelf vertelde de schrijfster in 1984 dat de begrafenis voor hem niets dan een routineaangelegenheid was geweest.

Zo brengt Maddox op de laatste bladzijden van haar grondige en levendige boek nog een correctie aan op het werk van Ellmann, die aanvankelijk weinig zag in een afzonderlijk werk over Nora Barnacle, de ‘ongeletterde’ die de zwakheden van haar man duidelijker zag dan zijn talent en pas na zijn dood in haar rol van de ‘weduwe van Joyce’ en in zijn genie ging geloven.

‘Dat we Nora's karakter kunnen reconstrueren is voornamelijk te danken aan haar zwager Stanislaus,’ schrijft Maddox. De grote verzameling brieven van James die Stanislaus, de schrijver van My Brother's Keeper, had bewaard en die bijna alles onthullen wat bekend is over Nora's achtergrond en haar vrijage met en haar verhouding tot James Joyce, werd na Stanislaus' dood in 1955 door zijn weduwe Nelly, die in moeilijke omstandigheden verkeerde, verkocht aan Cornell University, tot eeuwig misnoegen van Joyces kleinzoon Stephen, die ook verantwoordelijk is voor het verwijderen uit Maddox' biografie van een hoofdstuk over Joyces dochter Lucia die in 1982 in een inrichting in Engeland stierf.

Verfijning

Nora Barnacle werd geboren in 1884 in het armoedige, maar levendige stadje Galway in West-Ierland, arm, maar niet straatarm. Haar vader was een beminnelijke bakker, die als gevolg van zijn drankzucht zowel zijn winkel kwijtraakte als zijn vrouw: ze zette hem op straat toen Nora twaalf was en, zoals gebruikelijk, van school ging. Van haar grootmoeder van moeders kant, die haar opvoeding op zich nam toen het gezin zich uitbreidde, leerde ze goede manieren en met twee woorden spreken. Ze had prachtig haar en een prachtige stem: ‘Laag, klankrijk, sterk en vervuld van de muziek van het westen van Ierland.’ Twee van haar jonge bewonderaars stierven jong, waaraan ze de bijnaam ‘man-killer’ dankte. De betrekkelijke verfijning van haar grootmoeder en het feit dat haar moeder meende dat ze beneden haar stand was getrouwd maken begrijpelijk dat ze viel voor de esthetische, jonge James Joyce die haar op 10 juni 1904 aansprak in Nassau Street, Dublin, ‘een slanke jonge man met zacht, donkerbruin haar, een lang, dun gezicht, een vooruitstekende kin en intense, bleke, bijna doorschijnend blauwe ogen’.

Nora Joyce gefotografeerd door Berenice Abbott in Parijs in de jaren twintig.

James Joyce gefotografeerd in Zürich door Ottocaro Weiss

Hoeveel mensen zich ook afvroegen wat Joyce kon zien in dit onontwikkelde kamermeisje in een Dublins hotel, Joyce zelf twijfelde zelden of nooit aan zijn keuze. Nora werd zijn rechterhand en zijn muze. Joyce schreef zijn mooiste verhaal (‘The Dead’) voornamelijk als eerbetoon aan deze openhartige, ongegeneerde vrouw, die wijsheid betoonde bij zijn uitbarstingen van buitensporige jaloezie en die voor hem, in haar voortdurende en vaak grappige gepraat, Ierland binnen handbereik bleef vertegenwoordigen. Meer dan Ellmann benadrukt Maddox het belang van de eigenzinnige en bazige Nora als model voor Molly Bloom in Ulysses (dat ze weigerde te lezen, niet alleen vanwege het moeilijke, suggereert Maddox, maar ook omdat ze wist dat ze in het boek meer van zichzelf terugvinden zou dan haar lief was). Net als de roemruchte Molly liet Nora haar gedachten vaak in een stroom van woorden over elkaar tuimelen. Ook schreef ze haar brieven in een adem en zonder interpunctie, zoals Molly's monoloog zonder punten en komma's is geschreven, en net als Molly gebruikte Nora ‘hij’ nu eens voor de een dan weer voor de ander, zodat de lezer gemakkelijk zijn houvast verloor. Evenmin als Molly Bloom was Nora wars van obsceniteiten, zoals blijkt uit de briefwisseling tijdens hun gescheiden bestaan in 1909, toen James een paar maanden in Dublin verbleef op zoek naar een uitgever, op zoek naar een baan. Nora bleef in Trieste met de kinderen Giorgio en Lucia.

Het werd een dramatische periode die het bewijs leverde dat Joyce toen al nauwelijks zonder Nora kon leven. Joyces oude vriend Cosgrave - ‘Lynch’ in A Portrait of the Artist en een toonbeeld van Ierse kwaadaardigheid - fluisterde hem in dat Nora hem ontrouw was geweest tijdens hun eerste verliefdheid en wel met Cosgrave zelf, de avonden dat zij het zogenaamd te druk had om James te ontmoeten. Joyce schreef Nora een kille en furieuze brief. Nora's subtiele weigering om op de jaloerse beschuldigingen in te gaan, leidde tenslotte tot een nederig smeken om vergiffenis en ook om een brief ‘die ik niet als eerste durf te schrijven en waarvan ik toch iedere dag hoop dat jij hem aan mij zult schrijven. Een brief die alleen voor mijn ogen bestemd is.’ Hoewel Nora's aandeel in de daaropvolgende zogenaamde ‘smerige’ correspondentie - gepubliceerd in Selected Letters of James Joyce, bezorgd door Richard Ellmann - niet is teruggevonden, valt uit Joyces antwoord af te lezen dat Nora's eerste stappen op pornografisch terrein zijn stoutste verwachtingen overtroffen. Ze was tot veel bereid en in staat om de man die ze vaak ‘een zwakkeling’ noemde aan zich te binden. Zijn ‘dirty mind’ baarde haar geen grote zorgen. Minachting had ze alleen voor zijn onvermogen om de kost te verdienen.

Veel van Nora's verhaal is natuurlijk bekend uit Ellmanns magistrale biografie. Dezelfde anekdotes duiken op, zoals de enige overgeleverde waaruit respect spreekt voor Joyce de schrijver tijdens zijn leven. Het respect is praktisch van aard. Nora's zuster Kathleen logeerde

[Vervolg op pagina 4]