Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Meester van zijn vak en van de menschen
Termorshuizens studie van P.A. Daum, scherpzinnig portrettist van tempo doeloe

P.A. Daum Journalist en romancier van tempo doeloe door Gerard Termorshuizen Uitgever: Nijgh & Van Ditmar, 640 p., f 69,50

Tessel Pollmann

Een goed boek maakt nieuwsgierig. Het proefschrift van Gerard Termorshuizen over de journalist en romancier P.A. Daum is goed. En doet verlangen naar meer, over de schrijver, maar vooral over het milieu waarin hij zijn duizenden puntige, vinnige kranteartikelen en zijn geestige, realistische romans schreef. P.A. Daum (Paatje, voor velen) leefde en werkte in het laatste kwart van de vorige eeuw in Indië. Eerst in Semarang, later in Batavia; in beide steden had hij een eigen krant. Hij was de geboren courantier die met trefzekerheid zijn lezers noch onderschatte, noch overschatte, maar ook zichzelf niet prijsgaf. Hij maakte zijn kranten naar wat toen een nieuwe formule was, die hij voor het eerst in het Franse dagblad Le Figaro zag: hij bracht het grote nieuws, en snel; hij minachtte tegelijk het belang van de lokale verslaggeving niet; hij bracht ook amusement. Hij maakte een krant waar mensen naar uitkeken. In zijn kranten, geschreven voor die niet zeer geletterde, Europese burgerij in Indië, sneed hij met aplomb ook de ‘grote’ vraagstukken aan: de koloniale politiek, maar ook de nieuwe romans van Zola en diens theoretische bespiegelingen, Wat het eerste betreft had hij het meestal bij het verkeerde eind, want Daum was een koloniaal die niks of weinig zag in echt beleid en alles zag in de vrijwel ongebreidelde vrijheid van de particuliere ondernemer. Dat ook Europeanen belasting moesten betalen voor de wegen en de bruggen, de scholen en de spoorwegen was hem een gruwel. Dat ondernemers hun inheemse koelies niet mochten behandelen (mishandelen is overigens een passender term) eveneens. En toch was hij niet geborneerd. Toch keek hij kritisch naar zijn mede-Europeanen en zette hij ze neer in genadeloze portretten in een reeks van romans die hij eerst als feuilleton in zijn eigen krant publiceerde.

Gerard Termorshuizen heeft, heel slim, Daum niet behandeld als courantier of als romancier, maar als een man die en literair begaafd journalist en courantier was. Telkens weer trekt Termorshuizen de lijn van Daums journalistieke werk door naar diens romans, en dat geeft zijn studie levendigheid en karakter. Termorshuizen overigens trekt die lijn niet zover door dat hij beweert dat Daums romans alleen geschreven konden worden zoals ze geschreven werden omdat de auteur journalist was.

Toch denk ik dat dat zo is. Daum was, zoals het een bekwaam journalist betaamt, niet alleen meester van zijn vak, maar ook ‘meester van de menschen’. De laatste term is van Zola en ze komt voor in een schitterend citaat waar ook Daum van hield en dat hij aanhaalde. Dat citaat luidt zo: ‘Ik ken de dagbladpers door en door,’ schreef Zola, ‘en tot elk jong schrijver die mij om raad vraagt, zal ik zeggen:’ ‘Werp u hals over hoofd in de journalistiek, precies zoals ge u in het water werpt om te leeren zwemmen.’ Het is in den tegenwoordigen tijd de eenige mannelijke school: daar komt men in wrijving met iedereen en wordt men gehard: daar kan men zijn stijl leeren smeden op het zware aambeeld van het elken dag te leveren courantenartikel. Ik weet wel dat men van de journalistiek zegt dat ze de menschen verslijt en hen afkeerig maakt van ernstige studiën en van hoogere letterkundige aspiraties. Zeker, ze verslijt hen, die geen weerstandsvermogen hebben, zij houdt de luiaard en onverschilligen terug, wier ambitie gemakkelijk bevredigd is. Maar wat doet dat er toe? Ik schrijf niet voor de middelmatigheden: zij blijven in de vijzel der dagbladpers, zoals zij zouden gebleven zijn in die van den handel of van het notariaat. Ik schrijf voor den krachtigen; voor hen die werken en willen. Laat hen zonder vrees in de journalistiek gaan; zij zullen er uit komen als soldaten van een veldslag; geoefend en wel gewond maar meester van hun vak en van de menschen.’ En Daum was ‘een meester van de menschen’ zoals Zola bedoelde, in de zin dat hij ze zonder schroom tentoonstelde, in al zijn romans, met al hun bedenkelijke motieven: geldzucht, carrièredrang, jaloezie, lust. Daar was moed voor nodig, in het provinciaalse stadsleven van Europese kolonialen. Het is alsof de hoofdredacteur van de Amersfoortse Courant jaar na jaar een sleutelroman over zijn eigen lezers durft te publiceren - wat niet het geval is. En er was veel Amersfoort in Indië. Er was alleen meer geld dan in Amersfoort te verdienen. En op te maken.

Daum moraliseert daar niet over. Hij was daarvoor te veel een verslaggever, want hij ging er als hoofdredacteur zelf op uit. Hij zag en hij hoorde hoe mensen over elkaar praatten. En als verslaggever luisterde hij met een journalistiek oor - gericht op dat ene waarmee de informant zich verraadt. Alles wat voor hem als journalist ‘ruis’ was, gebruikte hij als romancier. Hij wist daarnaast feitelijk ook veel, omdat hij in veel verschillende kringen kwam. En hij wist wat er achter stak. Hij had het voor een schrijver ongelooflijke voordeel dat zijn ervaringswereld per definitie niet beperkt was tot die van zijn eigen werkomgeving. Er komt in zijn werk dan ook geen journalist voor. Dat had hij niet nodig. Hij witst hoe het toeging in de suiker en tabak waarin zijn lezers werkten. En dat is een stuk interessanter dan wat er zich afspeelt op een krant - al zal geen krantelezer dat geloven. Goena-Goena; Van de suiker in de tabak; Hoe hij Raad van Indië werd; H. van Brakel, Ing. B.O.W.; Nummer Elf; al die romans bewijzen het.

P.A. Daum ± 1891
Onder: Daum met zijn vrouw en hun vijf jongste kinderen, 1894

Het nut van de houwdegen

Had Daum geen beperkingen? Wel zeker. Hij kwam niet achter de koloniale rasbarrrière vandaan en had daar ook geen trek in. Hoge dunk van de inlander had hij allerminst - die was vuil, lui, geboren om overheerst te worden. Dat meende hij en dat schreef hij. Meelij moest je er, waar nodig, wel mee hebben, maar onderwijzen hoefde niet of nauwelijks. Over de Indo-europeanen (kinderen van blank en bruin samen) was zijn oordeel in de krant genuanceerder. In zijn romans echter zijn er nogal eens de zwoele Indische types die blanke mannen, desnoods met wat gif voor de rivale, aan de haak willen slaan. Men denke -aan Goena-Goena. Daum was behalve een begenadigd observeerder ook kind van zijn tijd, en juist in zijn romans vinden we oordelen over ras en rasbewustzijn zoals ze overal golden. Maar veelal werden ze weggestoken achter brave praatjes over de zachtmoedigheid (lees slaafsheid) en kinderlijkheid (lees leugenachtige spilzucht) van de Javaan. Daum was op zijn minst eerlijk in zijn racisme, en van ferme taal over het nut van de houwdegen bij het tuchtigen van de opstandige Atjeher was hij overtuigder dan zelfs Van Heutsz in diens eerste militaire jaren daar in Noord-Sumatra. Op hun donder moesten ze hebben, die oproerige inlanders. Een denker, de man van ‘ernstige studiën’ zoals Zola het wilde, was Daum niet. Daarin verschilde hij van de enige journalist in Indië die hem naar de kroon stak: Brooshooft, de man die de term ‘ethische politiek’ uitvond en voorstond. En ook prachtig proza schreef.

Termorshuzien heeft Daum gevolgd van wieg tot graf. Zijn studie heeft een simpele opzet: alles wat hij van en over Daum kon vinden, heeft hij geordend en opgeschreven. Hij heeft zich onthouden van analyses in literatuurwetenschappelijke zin, en zich beperkt tot het aangeven van de grote thema's in Daums leven: journalistiek en romans, de positie van de vrouw (Daum was voor emancipatie), het geldhuwelijk, ontucht en overspel, en bovenal schijnheiligheid. Daums romans zijn ook politiek een voortzetting van zijn journalistiek werk; ethisch denkende ambtenaren die de Javaan wilden opheffen’ (dat heette officieel zo), daar voelde hij niet voor. Hij vond dat kassian-politiek, en kassian betekent routineus meelij. Iedereen moest zichzelf maar opwerken. Dat had hij, Daum, kind uit een Haagse volksbuurt, ook gedaan. Niet dat hij de Javaan, gezien diens volksaard, dat gauw zag doen, maar alla.

Verademing

Termorshuizen is, behalve een goed prozaschrijver van huis uit, ongetwijfeld aangestoken door Daums heldere manier van schrijven. Het is zeldzaam dat in een academisch proefschrift racisme gewoon racisme wordt genoemd, dat uitbuiting zonder omwegen uitbuiting heet en dat als Daum eens-een keer flink ongelijk had, Termorshuizen gewoon schrijft dat hij ongelijk had. In de tien jaar dat Termorshuizen aan zijn Daum-studie heeft gewerkt, heeft hij kennelijk zoveel literatuur onder ogen gezien dat hem het enerzijds-anderzijds is vergaan. Hij neemt niet halverwege terug wat hij vooraan in de zin begint, houdt geen onnodige slagen om de arm, kortom, hij is niet bang. Dat leest als een verademing en je komt het in een letterenproefschrift al helemaal weinig tegen. En Termorshuizens boek is een letterenproefschrift; daar schuilt ook behalve sterkte enige zwakte in. Want Daum was ook journalist en sprak een oordeel uit dag na dag, over zowel de faits divers als over de grote koloniale vraagstukken van het uitdijend imperialisme in de wereld. Het laatste kwart van de negentiende eeuw immers was de groeitijd van het imperialisme. Er werd ook de basis mee gelegd voor de gruwelijke overbevolking van Java. Allemaal zaken die Termorshuizen zeker vermeldt, maar op de achtergronden waarvan hij toch weinig ingaat. Indië zelf wil onder zijn handen maar niet tot leven komen.

Schildert Termorshuizen een fascinerend portret, in zijn eerste hoofdstuk, van het volkse verpauperde Den Haag waarin Daum kind was, ten aanzien van Semarang en Batavia lukt dat de auteur niet. Wat hij schrijft over Indië heeft telkens iets schetsmatigs. En dat klemt des te meer omdat Daum zo'n journalistiek romanschrijver was. Daum namelijk was geen groot kunstenaar, zijn figuren - behalve misschien Van Brakel, die aardige, drankzuchtige ingenieur - staan ons niet in het geheugen gegrift. Daum is de portrettist van een milieu; mild en scherp, handig, gewiekst, dapper, geestig, amusant. Voor de aandachtige lezer van zijn romans is het natuurlijk telkens weer de vraag hoe de fictie zich verhoudt tot werkelijkheid. Voor een enkele roman à clef heeft Termorshuizen dat uitgezocht, maar we krijgen die algemene achtergrond waartegen Daum schreef, met al zijn grote en kleine morele en politieke vraagstukken, zelf toch niet goed in het vizier. Zo'n provinciale havenstad als Semarang bijvoorbeeld - wie vormde daar de elite? Wie deelde de lakens uit? Hoe heetten die mensen? Of op een ander vlak: als Daum zich in zijn roman Aboe Bakar zo minachtend uitlaat over de islam, hoe paste dat in zijn tijd? Deed iedereen dat? Had de koloniaal dat altijd al gedaan? Daar zou ik graag meer over weten. En daarmee is ook aangegeven dat kritiek als bovenstaande een dubieuze kritiek is. Want ik zou eigenlijk over van alles wel meer willen weten - een gek kan meer vragen dan tien promovendi kunnen beantwoorden - maar daarmee is niet gezegd dat Termorshuizen dat ook allemaal voor mij op moet lepelen. Misschien is het wel simpelweg zo dat goede boeken (te) nieuwsgierig maken. Dat kunnen we de auteurs ervan moeilijk kwalijk nemen.

■