Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Ik ben bezeten door een allesoverheersende vernietigingsdrift
Hugo Claus over Cobra, Een zachte vernieling en zijn grote boek ‘Beelden’

Marc Reynebeau

Het is louter toeval dat Hugo Claus' roman Een zachte vernieling, waarin het Parijs van de Cobra-schilders het decor vormt, verscheen op het moment dat allerlei manifestaties de veertigste verjaardag van Cobra herdenken (Claus; ‘Ik word er onpasselijk van’), en dat hij plannen maakt voor tentoonstellingen van zijn schilderijen in Amsterdam en Berlijn, terwijl eind mei zijn boek Beelden verscheen (uitgegeven voor Nederland door J.H. Gottmer/H.J. Becht, f 350,-). Marc Reynebeau had hierover een gesprek met hem.

In dit enorme boek, een initiatief van de Vlaamse kunstboekenuitgeverij Mercatorfonds, in co-editie met de Nederlandse uitgeverij Becht en het Franse huis Albin Michel, brengt niet minder dan 465 plastische werken van Claus bij elkaar. Dat werk - in inkt, potlood, gouache, aquarel, oliekrijt, collages, airbrush, fotomorfoses (fotokopieën over elkaar heen) of een combinatie daarvan - is gelardeerd met alfabetisch volgens trefwoorden geordende uittreksels uit gedichten van Claus.

Samensteller van het boek is Marnix Vincent, vertaler van Claus' werk in het Frans. Onlangs kwam van hem (samen met Maddy Buysse) de Franse vertaling van een bloemlezing uit Claus' poëzie uit onder de titel Traces (bij de Zwitserse uitgeverij L'Age d'Homme); zijn Franse versie van Een zachte vernieling verschijnt in het najaar.

Beelden is alles behalve een conventioneel kunstboek. De opgenomen werken worden op geen enkele manier geïdentificeerd of beschreven: geen data, titels, chronologie of afmetingen. Beelden krijgt daardoor de allures van een imaginair museum. Soms zelfs letterlijk, want sommige werken bestaan enkel als foto, terwijl het origineel verdwenen is, vernietigd, verminkt.

‘Ik ben bezeten door een alles overheersende vernietigingsdrift,’ zegt Hugo Claus. ‘Van de duizenden dingen die ik heb gemaakt is maar een klein deel bewaard gebleven. Ik maak reeksen van vijftien, twintig werken, waarin ik iets zo nauwkeurig mogelijk tracht op te roepen in eenzelfde stijl. Daar haal ik dan een stuk of tien van weg, en na een jaar of drie, of tien, verdwijnen er nog een aantal, zodat ik daar na verloop van tijd een of twee van overhoud. Niet omdat het de beste van de serie zouden zijn, maar omdat ze het best die stijl uitdrukken, ik houd er dus een souvenir van over, dat is het vertrekpunt.

Bovendien breng ik voortdurend correcties aan, niet alleen door te vernietigen, maar ook door het veranderen. Dat gaat altijd de richting van de mutilatie uit, datgene wat je niet mag doen. Voor mijn tentoonstelling “Cobra revisited” (1978) heb ik mijn Cobra-schilderijen uit de jaren 1948-'50 niet zomaar getoond, maar met de schaar stukgesneden. Door die ingreep verloren ze alle waarde. Dat zijn de kinderachtige dingen waar een volwassen man zich mee amuseert. Men wantrouwt dat.’

Lipstick

‘Niet zozeer de vernietiging interesseert mij, wel aftakeling en verval. Dat werkte ik dan zelf in de hand door in 1948-'49 schilderijen te maken met lipstick, tandpasta en schoensmeer. Herman Teirlinck heeft er aangekocht voor de Belgische staat. Die kwamen in de kelders terecht, waar ze pas een jaar of vijftien later weer uitgehaald werden, toen het museum van Oostende ze wou hebben. Toen was er natuurlijk nauwelijks nog iets van te zien. Maar een aantal estheten en connoisseurs vond ze prachtig: het bijna niets, het immateriële. Een variante van dat verhaal komt in Een zachte vernieling voor. In de gemeenteraad van Oostende werd daarover boos geïnterpelleerd, dat ze die onzin in het museum hingen. Ik heb toen een brief geschreven, waarin ik me bereid verklaarde die werken elk jaar bij te werken, als ze maar lipstick, tandpasta en schoensmeer van die jaren hadden. De gemeenteraad heeft daar niet op geantwoord, wat ik heel flauw vond. In diezelfde orde had ik een tentoonstelling (in 1961) bij Knoll International in Brussel - daar kom je enkel met een handtekening binnen, want tuig moeten ze daar niet over de vloer hebben. Daar had ik iets groots voor gemaakt, in goud, wat afbrokkelde. Het heette ook “Herfst”. Elke avond moesten die brokjes samengeveegd worden. Pas veel later heeft men de geest opgebracht om dat te kunnen waarderen of in ieder geval te kunnen plaatsen. Toen was dat zuiver onnozel.’

Hugo Claus, ‘Verhalen’

Misschien is er meer in het geding dan kinderachtigheid. Claus' ‘roots’ als beeldend kunstenaar liggen inderdaad bij Cobra, de Belgisch-Nederlands-Deense schildersschool die zich kort na de oorlog in Parijs had gevestigd. Het beeld dat Claus van Cobra schetst in Een zachte vernieling is niet erg vleiend: de ASUR-kunstenaarsgroep erin lijkt te bestaan bij de gratie van aanstellerij, naïviteit, misplaatste pretentie en andere misverstanden. Hoofdpersonage André Maertens - niet toevallig een gevelschilder - krijgt zelfs op basis van een misverstand de status van kunstschilder aangemeten: wanneer het pastelkrijt van zijn ‘stuntelige ASUR-nabootsing’ verstoven raakt door een verkeerde behandeling en de kritiek er prompt metafysische dimensies achter vermoedt.

Kan achter ‘Een zachte vernieling’ wel een démasqué van Cobra verondersteld worden?

‘Cobra is een heel duidelijke referentie in het boek. Maar als ik werkelijk had gewild dat de figuren erin ook herkenbaar zouden zijn, als ik mijn opinie over Appel of Corneille had willen meedelen, dan had ik een documentaire geschreven. Had ik er een sleutelroman van willen maken, dan had ik toch geprobeerd het iets dichter bij de werkelijkheid te beschrijven. De feitelijkheid speelt hier geen rol; als de innerlijke structuur plausibel is, zijn de links met die realiteit van geen belang. Dergelijke bindingen met het bestaan heb ik in mijn werk nodig en dat geldt wel voor alle kunsten. Wat je ermee doet is iets totaal anders. Vandaar dat ik een aantal details beschrijf die ik niet had kunnen verzinnen. Natuurlijk is het niet omdat iets echt gebeurd is, dat het daarom in een boek moet. Het moet wel kloppen. Maar zonder die autobiografische springplank kan ik het niet doen. Een ideeënroman bij voorbeeld is voor mij ondenkbaar. En het interesseert me ook bijna nooit om zoiets te lezen. Dit boek bestaat bij de gratie van iets totaal anders. Wie het alleen als een verhaaltje leest, leest daar overheen. Als een boek behoorlijk is geschreven, verhult de oppervlakte andere dingen.

Hugo Claus
BERT NIENHUIS

Maar ik zal me niet verbergen achter het excuus dat de opinies van mijn personage niet de mijne hoeven te zijn. Er is inderdaad iets voor te zeggen dat Cobra, een beweging die vrijheid en spontaneiteit propageerde, uitsluitend een reeks olieverfdoeken heeft voorgebracht die alleen maar probeerden zo kinderlijk mogelijk te zijn. Dat is ook een bepaalde verschraling in de gedachte.’

Visitekaartje

Werd er binnen Cobra veel gediscussieerd? ‘Nee, men deed maar wat.’

Na uw Cobra-tijd hebt u slechts zelden nog plastisch werk tentoongesteld, hoewel u bent blijven schilderen en tekenen. U zei zelfs ooit dat hier gewoon sprake was van een gebrek aan talent en dat uw schilderijen simpelweg semi-privé-aardigheidjes voor uw vrienden waren.

‘Ik kan natuurlijk wel erg schamper doen over bepaalde passages, maar het geheel neem ik vrij au sérieux. Het is voor mij erg moeilijk om tentoon te stellen, omdat ik geen enkele stijl heb. Elke dag hanteer ik een nieuwe stijl. Je

[Vervolg op pagina 4]