Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[Onsocratische vermaningen - vervolg]

maar Nietzsche vond dat die zelf gekozen moesten worden. Natuurlijk heeft Bloom het hier niet over niets; het relativisme en cultuurrelativisme zijn realiteiten die ervoor hebben gezorgd dat alles een pot nat wordt gevondèn en dat het als ‘distriminatie’ wordt gezien als je van iets of iemand niets moet hebben. Ook kan de ‘waardentheorie’ ertoe leiden dat iedereen op zijn parti pris gaat staan, zodat die omslaat in bekrompenheid en kortzichtigheid. Het oppervlakkige zelfbewustzijn, dat evenzeer een gevolg van het relativisme kan zijn, levert die tochtige ‘levensstijlen’ op, kunstmatige en commmercieel geproduceerde manieren van leven waar je geen cent voor geeft. De betekenis van Nietzsche is dat hij ertoe heeft aangezet dat mensen waardenscheppende wezens kunnen zijn en dat die waarden, als ze stevig genoeg zijn, voor cultuur kunnen zorgen. Dat mensen dat niet doen, dat is wat anders en dat ze het tegenwoordig minder doen dan ooit lijkt me ook te verdedigen, maar zulke mensen zijn er nooit zoveel geweest, wat Bloom uitvoerig illustreert aan de hand van ontstaan en geschiedenis van de bourgeois.

Zelfgenoegzaamheid

Dat mensen op een of andere manier iets kunnen maken (scheppen) dat er nog niet was, schijnt Bloom ernstig te betwijfelen. Dat er kunstenaars zijn zoals Homerus, Dante, Rafaël of Beethoven wil hij niet ontkennen, maar daaronder? ‘Het is tegenwoordig gemakkelijk om de creativiteit van God te verwerpen als iets van het duistere verleden dat door de wetenschap is achterhaald, maar de menselijke creativiteit, een heel wat onwaarschijnlijker iets dat slechts een imitatie is van de creativiteit van God, oefent een vreemde aantrekkingskracht uit.’ Ik kan me ironie voorstellen bij het idee dat iedereen zich al snel ‘creatief’ noemt, maar Bloom maakt er iets van dat aan God gelijk moet zijn (dat moet het natuurlijk ook zijn) waardoor je het niet zou wagen je er al door aangetrokken te voelen. Ook hier heeft Bloom het weer niet helemaal over niets. In zijn hoofdstuk over creativiteit heeft hij het ook over de trivialisering van de taal, zodat het kan voorkomen dat iemand een ‘persoonlijkheid’ wordt genoemd wanneer hij het kind van de buren eens op het potje heeft gezet. Ook is iemand al snel een ‘genie’. Toch blijkt hieruit ook dat Bloom weinig humor bezit, want het losse gebruik van woorden als ‘genie’ wil natuurlijk alllerminst zeggen dat er dan ook van een genie sprake is. Bloom ergert zich aan het verdwijnen van de mogelijkheden om echt onderscheid te maken: ‘Het nivelleren van die onderscheidingen door een gezellig onderonsje bevordert alleen maar de zelfgenoegzaamheid.’

Blooms betoog is vaak zo springerig als een vlo en consistent is het ook niet altijd. Bij een zo verheven filosoof verbaast het niet dat hij het vaak over de wetten van de natuur heeft en dat we ons daaraan moeten houden. ‘De natuur is de volheid in zichzelf die elk levend wezen nastreeft,’ schrijft hij. Dat leidt tot de voor de hand liggende verketteringen (abortus, feminisme, gelijkheid), maar als Bloom de Socratische rede verdedigt kan de natuur het niet altijd voor het zeggen hebben. Wanneer met behulp van de rede vrouwen in de twintigste eeuw gelijke rechten en kansen krijgen als mannen, wekt dat zijn toom en komt hij met een verhandeling over de mannelijke ziel en zijn ‘ambitieuze, krijgshaftige, beschermende, bezittende karakter’ waarin het ‘machismo’ een ‘natuurlijke passie is’. Bloom weet de verschuiving van de zeden op zulke momenten verraderlijk onaantrekkelijk voor te stellen door te schrijven: ‘een golf van Dustin Hoffman- en Meryl Streep-types overspoelt het onderwijs,’ wat inderdaad geen aardig gezicht moeten zijn (hoe aardig deze acteurs op zichzelf ook zijn).

In het eerste deel van het boek, waarin Bloom de in zijn hoofd zittende ‘onveranderlijke preoccupaties van de mensheid’ confronteert met de Amerikaanse werkelijkheid van nu klaagt Bloom over de passieloosheid van de huidige seksuele mores: een moord uit passie is ondenkbaar, men neemt gewoon een ander. Ook de erotiek is uiterst onerotisch geworden. In zijn hoofdstuk over cultuur schetst hij de cultuur als een verbinding tussen drift en plicht en neemt de seksuele begeerte als voorbeeld. Het beeld dat dan ontstaat is oppassend, verantwoordelijk, ideaal, dat wil zeggen: was het maar zo. Het is niet dat Bloom zijn ideaal niet mag hebben, het is het loden moralisme waarmee hij dit ideaal opdient: zo moeten we het doen, ‘willen we een persoonlijkheid worden, een volledig gecultiveerd mens’. Met dit soort moralisme kan men zich niet per ongeluk de passie van Lord Byron als voorbeeld nemen, of de zeden die in de kring van de Bloomsbury Group werden beleden. Op dezelfde toon heeft Bloom het over de muziek van de Amerikaanse studenten. Het is wat makkelijk om daar kritiek op te hebben, (waarom zou jij geen hekel aan herrie of Michael Jackson mogen hebben), maar het geschut van Bloom is te groot als hij schrijft dat die muziek ‘een barbaars appel’ doet op de seksuele drift, ‘niet op liefde’. Bloom kan helemaal niets langs zich heen laten gaan. Toch heeft hij flitsen van helderheid; zo schrijft hij over de ‘substantie’ van de studenten dat het hun ontbreekt ‘aan besef voor de onderwereld en het besef van de Olympus’, twee gebieden waar het inderdaad goed is om mee vertrouwd te zijn.

Allan Bloom en Saul Bellow

Theoretische mens

Bloom gaat met zijn betoog kriskras door de geschiedenis en het is heel verkwikkend om te zien hoe hij Socrates, Kant, Hobbes, Locke, Rousseau, Weber, Freud en vele anderen als vanzelfsprekende referenten gebruikt. Maar de systematiek leidt daar ernstig onder, zodat ik geruime tijd kon denken dat hij Hobbes en Locke als verderfelijke rationalisten zag, want ze kregen herhaaldelijk een sneer. Verderfelijk zijn ze ook in zekere mate, maar hoe erg precies? Hobbes noemt hij de wegbereider van het ‘zelf’ en dat is heel wat anders dan de ‘ziel’. Het ‘zelf’ is nu het troetelkind van de psychologen, terwijl niemand meer iets om de ziel geeft. Dat kost Hobbes punten. Locke introduceerde ‘de rationele en nijvere mens’ en dat is heel wat anders dan de ‘deugdzame mens’ waar Bloom naar terugverlangt. Ook dit laat Bloom niet passeren, er aan toevoegend dat Amerikanen Lockeanen zijn, dus dat stelt wat diepzinnigheid betreft niet veel voor. Het lijkt erop dat voor Bloom de psychologen, de rationalisten, de kunstenaars, de sociologen, de politici en de meeste filosofen niets voorstellen en dat alleen de ‘theoretische mens’, de filosoof in de zin van Socrates iets betekent, omdat hij zich overal buiten houdt en alleen vragen stelt. Zelfs Tocqueville, die hij steeds in bescherming neemt omdat hij de gevaren van de democratie in Amerika heeft voorzien, krijgt een venijnige steek omdat hij uiteindelijk toch iets in het beginsel van de gelijkheid zag. Hoe redelijk is Bloom zelf? ‘Het geloof in God en in wonderen,’ schrijft hij, ‘is dichter bij de waarheid dan welke wetenschappelijke verklaring ook, die noodzakelijk voorbijgaat aan het creatieve element in de mens of het wegredeneert.’ Bloom is een aanhanger van de rede, maar niet van de rationalisten. Zij hebben de wereld ‘onttoverd’, haar van haar wonderen ontdaan. Ze zijn goddeloos en optimistisch. Het resultaat van deze instelling is voor Bloom de karikatuur van monsieur Homais. Soms dacht ik dat Rousseau het ook moest ontgelden, maar dat blijkt later weer mee te vallen, want Rousseau was de noodzakelijke correctie op de Verlichting door zijn nadruk op de natuur. Een van de oorzaken van deze verwarring is Blooms toon die vaak negatief is terwijl hij dat helemaal niet wil zijn. De eerste pagina van zijn hoofdstuk over cultuur schetst de cultuur op een denunciërende manier en dat leek me logisch omdat Bloom zo over de natuur had opgegeven. Het wekt natuurlijk licht misverstand wanneer je bij cultuur meteen begint over de bourgeois die zich niet aan de moraal en de natuur houdt en wiens cultuur bestaat uit berekening en denken aan het eigen belang.

Een boek in het apocalyptische genre als De gedachteloze generatie kan het onmogelijk stellen zonder jeremiade over het wegvallen van het gemeenschapsgevoel, de onzichtbare eenheid van de mensen die vroeger bestaan zou hebben. Ook het vermeende wegvallen van het gezin en de familieband hoort daarbij. In dat verband schrijft Bloom dat hij ‘medelijden’ heeft met studenten van gescheiden ouders, want zij blijken volgens hem altijd minder gevoel voor het hogere en het ernstige te hebben dan kinderen waarvan de ouders niet gescheiden zijn. ‘Medelijden’ heeft hij overigens ook ‘met jonge mensen die geen voorbeelden hebben om te bewonderen’. Ook al zouden jongeren tegenwoordig geen voorbeelden meer hebben, voor het medelijden van Bloom zouden zij moeten bedanken, het is bovendien allerminst in de geest van Nietzsche.

Wat er ook over Bloom te zeggen valt, het is niet zonder betekenis dat hij zijn klachten uit in zijn hoedanigheid van filosoof, ook al heeft hij als filosoof verder niet zulke indrukwekkende prestaties geleverd (een boek over de politiek bij Shakespeare, een becommentarieerde vertaling van Plato's Politeia, een boekje over Rousseau en de kunst). Amerikaanse filosofen wagen zich niet gauw aan zulke grote, Europees georiënteerde grepen en zijn niet in staat zo redelijk te blijven in hun wereldvreemdheid, ze beginnen in zo'n geval al snel in kosmische stralingen te geloven. Het is onvermijdelijk dat Blooms hoge standpunt ergerlijke en soms kolderieke visies op de hedendaagse werkelijkheid oplevert en dat hij rigoureus te werk gaat. Dat gaat zo ver dat hij Woody Allen van smakeloosheid en oppervlakkigheid beticht omdat hij in zijn ‘griezelige komedie (Zelig) zegt dat onze kwalen worden veroorzaakt door waarderelativisme en genezen kunnen worden door je eigen waarden te bepalen’. Even ver verwijderd van de zinnigheid is de aanval op Thomas Mann omdat die in De dood in Venetië te veel aan de leiband van Freud zou hebben gelopen. Gustave Aschenbach laat zijn onbewuste erotische gevoelens tot zijn geest toe in plaats van ze deftig te sublimeren. Bij zulke passages dringt het pas goed tot je door waar het Bloom om gaat wanneer hij heeft over de noodzaak om ‘modelburgers’ op te leiden. Dat hij monsieur Homais niet kan uitstaan kan ik begrijpen, maar dat hij zonder enige terughoudendheid op Aschenbachs ziel gaat staan is bot, en dat is ook iets wat in de toon van het hele boek doorklinkt.

De gedachteloze generatie is een uitbarsting van ongenoegen over het heden. Ik heb een zwak voor zulke boeken omdat ze het resultaat zijn van een samenhangende cumulatieve ergernis, maar Bloom is een filosoof die zich het beste thuis voelt in contemplatieve sfeer en desondanks zuchtend de geschiedenis wil omspitten. Dat kan niet, ook al heeft hij natuurlijk gelijk als het gaat om het alles doordringende relativisme. Maar wanneer dam geen sprake van is en mensen zichzelf als scheppers willen zien is het voor hem ook niet goed. Dan wordt het moeilijk.

■