Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Een kathedraal die nog wel even staat
Marcel Proust en de veranderde versie van ‘À la recherche du temps perdu’

Sodom en Gomorra II door Marcel Proust Vertaling Thérèse Cornips Uitgever: De Bezige Bij, 204 p., f 37,50
Albertine disparue door Marcel Proust Uitgever: Grasset, 222 p., f 43,10
Proust door Vincent Descombes Uitgever: Éditions de Minuit, 338 p., f 65,55
Sur proust door Jean-François Revel Uitgever: Grasset, 229 p., f 18,40

Rudi Wester

Eind vorig jaar werd het werk van Marcel Proust (1871-1922) vogelvrij. De uitgeverij Gallimard had vanaf dat moment niet meer als enige de rechten. Het gevolg is dat menige nieuwe editie van À la recherche du temps perdu verschijnt, zelfs een geheel nieuwe vierdelige editie in de Pléiade-reeks op basis van de door Proust later veranderde tekst van het zevendelige werk.
Bij De Bezige Bij verschijnt al geruime tijd de Nederlandse vertaling van À la recherche door Thérèse Cornips.
Onlangs verscheen deel twee van Sodom en Gomorra en er volgen nog drie delen: La Prisonnière, Albertine disparue en Le temps retrouvé.
Rudi Wester bespreekt dit nieuwe deel, de recente nieuwe edities en enkele studies waarin de liefde van de verteller Marcel voor respectievelijk Gilberte en Albertine in een nieuw licht wordt gezien, de kern van Prousts thematiek (de verloren tijd) wordt bestreden en de strijd tussen de burgerij en de aristocratie in de roman wordt aangescherpt.
Karel Soudijn bespreekt op pagina 9 een boek over de Proustiaanse liefde.

Voor de Proust-liefhebber waren de afgelopen maanden zwaar. Moest hij nu wel of niet zijn zo geliefde Pléiade-uitgave van À la recherche du temps perdu van de hand doen, en zo ja, welke van de drie nieuwe edities die van dit monumentale meesterwerk uit de Franse literatuur verschenen zijn, zou hij zich dan aanschaffen? Sinds de advocaten van de uitgeverijen Gallimard en Grasset overeengekomen waren dat op 5 oktober 1987 alle rechten op het werk van Proust vervallen waren en dat ‘Proust weer aan iedereen behoorde’, is er een ware stormloop op en over zijn werk begonnen. De advocaten moesten wel met elkaar in de clinch omdat het weliswaar Grasset was die, op kosten van de auteur, het eerste deel, Du côté de chez Swann, uitgegeven had in 1913, maar het was Gallimard dat, nadat het ontdekt had welk groot talent het had laten ontglippen, snel de nog overgebleven exemplaren opkocht, alsook de rechten op de volgende delen. Dat laatste heeft Grasset altijd betwist, tot 5 oktober dus.

Met welke prachtuitgaven overladen nu al die uitgevers ons? Allereerst komen er vier delen in de Pléiade, totaal verschillend van die uit 1954. Immers, steeds weer nieuwe manuscripten van Proust zijn ontdekt, steeds nieuwe aanwijzingen hoe hij zijn werk geschreven zou willen hebben, duiken op. Proust herschreef en herschreef, schrapte, voegde toe (‘des ajoutages’ noemde hij het zelf) en schroomde zelfs niet, op aanwijzingen van zijn huishoudster Céleste Albaret, als accordeons uitvouwbare slierten papier van soms wel een meter lang op de meest grillige plaatsen te plakken. Of hij krabbelde in de toch al overvolle kantlijn: ‘Zou elders kunnen staan’, of ‘Beter zeggen’, bij voorbeeld. Maar zijn leven was te kort om uit de herziene versies de eventuele contradicties met de vorige te halen. Zo kan elke uitgever zijn eigen Proust maken. Het hangt van de precisie, selectie en voorkeur van de verzorger af hoe de Zoektocht naar de Verloren Tijd precies verloopt.

De nieuwe Pléiade-uitgave waaraan door Jean-Yves Tadié zeven jaar gewerkt is en waarvan het eerste deel nu verschenen is, is regel voor regel herzien volgens het principe dat de laatste, door de auteur herziene versie geldt. De grote moeilijkheden liggen dus bij de delen die na de dood van Proust in 1922 zijn verschenen: La prisonnière, Albertine disparue - waarvan de definitieve versie door de kleindochter van Mme Mante-Proust, nicht en erfgename van de schrijver, in 1986 op een zolder tussen oude papieren ontdekt is (waarover straks meer) en Le temps retrouvé. In dit laatste deel sterft Bergotte bij voorbeeld twee keer, maar Tadié heeft het, met een verklarende voetnoot, toch laten staan omdat, zo verklaarde hij in een interview ‘Shakespeare Lady Macbeth ook soms wel en soms niet kinderen liet hebben’.

Laure Hayman/Odette

Charles Haas/Swann

Enkele van Prousts modellen uit de werkelijkheid.
Comtesse Elisabeth Greffulhe/ Prinses de Guermantes

Marie de Benardaky/Gilberte

Comte Robert de Montesquiou/Charlus

Weglopen

De tiendelige uitgave in pocketformaat van Garnier-Flammarion is meer gericht op een groter publiek: er zijn, afgezien van de complete tekst, samenvattingen per deel, biografische en chronologische notities, maar alles is ook weer zeer zorgvuldig verantwoord door prof. Milly die er vijf jaar aan werkte. Tenslotte is er nog een complete À la rechere in drie delen bij Bouquins/Laffont, ook weer voorzien van een uitgebreid notenapparaat maar zonder de weergave van de verschillende versies. Het bijzondere hierbij is dat er een ‘Quid de Marcel Proust’ aan toegevoegd is, een 350 pagina's tellende gids om de weg te vinden in het leven en werk van de auteur. Wat at Proust bij het dessert? Hoeveel straten zijn er naar hem genoemd? Een aardigheidje voor de mensen die van dat soort gegevens houden, maar meer ook niet. Want wie precies voor bij voorbeeld baron de Charlus model heeft gestaan weten we niet, hij is een compositie van verschillende figuren uit de omgeving van Proust.

Werkelijk nieuw is de revancherende uitgave van Grasset, Albertine disparue. Werd tot nu toe aangenomen dat dit deel La fugitive heette, nu is vast komen te staan dat Proust het in de definitieve versie aangegeven heeft als: ‘Ici commence “Albertine disparue”, suite du roman précédent “La Prisonnière”.’ Uit de oude uitgave van 1925 zijn 250 bladzijden weggelaten, de ontknoping is anders en hoe dat allemaal door Proust is aangegeven, wordt in vier uitvouwbare kopieën van het oorspronkelijke manuscript weergegeven. In Albertine disparue, waar ‘disparue’ zowel op het weglopen van Albertine slaat als op haar dood, staan de mooiste bladzijden uit de wereldliteratuur over afwezigheid, dood en vergeten. De verteller neemt zichzelf meedogenloos onder de loep analyseert volwassen en zonder illusies zijn gevoelens na het vertrek van zijn Albertine die hij letterlijk in La prisonnière gevangengezet had, maar voor wie hij het woord liefde absoluut niet kon opbrengen. Nu zij echter weg is, vertoont hij alle paniekreacties van de verlaten geliefde. De eerste zin luidt dan ook: ‘Dus dat waarvan ik geloofd had dat het niets voor mij betekende, dat was gewoon mijn hele leven! Wat kent men zichzelf slecht.’ Juist degene die onbereikbaar is, heeft de grootste aantrekkingskracht in de filosofie van Proust.

Dus de verteller, die zichzelf rekent tot het soort mensen dat altijd verslagen wordt, de verliezer bij voorbaat, zint op allerlei maatregelen Albertine terug te winnen. En tegelijk ziet hij in dat het allemaal lapmiddelen zijn om de pijn te verzachten, de pijn die hij zichzelf als de Grote Toneelspeler van de liefde heeft aangedaan. Jaloezie verteert hem, had hij Albertine toch maar gewoon haar lesbische liefdes gelaten, had hij toch maar niet alles van haar verleden willen weten. En tegelijk ziet hij al in dat hij haar in de toekomst vergeten zal zijn: ‘Het lukt ons niet de dingen te veranderen zoals wij dat verlangen, maar beetje bij beetje verandert ons verlangen. De situatie die wij hoopten te veranderen, omdat deze onverdragelijk was, wordt ons onverschillig.’ Het tweede hoofdstuk van deze nieuw versie gaat over het bezoek van de verteller met zijn moeder aan Venetië, en hoewel Proust dan wel zelf deze condensatie van gebeurtenissen prefereerde, mist de lezer toch de logische verbintenis met het vorige hoofdstuk, die in de oude uitgave wel aanwezig was. In de nu ontbrekende pagina's werd de langzame loper naar het totale vergeten uitgelegd, nu struikelen we een beetje over een onzichtbare drempel.

Kristallisatie

Diegenen die zich verlaten voelen in de liefde en die het mes van de zelfkastijding en wroeging nog scherper willen aanzetten door naar Albertine disparue te grijpen, die kunnen maar beter gewoon de oude uitgave nemen. Want daarin wordt uitentreuren geanalyseerd, beredeneerd, verdisconteerd hoe mensen gekweld worden door het verlangen naar dingen die niet bestaan. Hoe liefde een misverstand is en een leugen, en dat het alleen maar gaat om de kristallisatie van de liefde rondom een beeld dat in essentie alleen maar vluchtig kan zijn: ‘Wij zijn alleen.’

Hoe de mensen die passie aantrekken, zoals bepaalde voorwerpen de bliksem aantrekken, precies diegenen zijn van wie we voelen dat ze onafhankelijk van ons zijn, dat ze zich aan ons onttrekken. Het zijn de ‘vluchtwezens’ van wie Albertine een voorbeeld is, het zijn de narcisten over wie Freud een essay geschreven heeft. Proust is de Freud van de literatuur, het is al vaker beweerd, maar het komt nergens zo duidelijk tot uitdrukking als in Albertine disparue.

Albertine is nog een begerenswaardig wezen in het deel dat net, weer in de mooie, vindingrijke vertaling van Thérèse Cornips, in Nederland verschenen is: Sodom en Gomorra II (er wachten er nog drie, de al genoemde La prisonnière, Albertine disparue - verkort of niet ver-

[Vervolg op pagina 4]