Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Omdat zij meer nadachten, werd hun leven verdrietiger
De hartstochtelijke domheid van Bouvard en Pécuchet

Bouvard en Pécuchet door Gustave Flaubert Vertaling Edu Borger Uitgever: De Arbeiderspers, 531 p., f 49,50

Carel Peeters

Op zijn zestiende beleefde Flaubert al menige dag waarop hij alle boeken waarin hij ‘tot ziek wordens toe’ had zitten lezen het raam uit wilde gooien: ‘de hele wetenschap van alle vroegere en toekomstige kletskousen, alle dwaze eruditie van uitpluizers, vilders, filosofen, romanschrijvers, drogisten, kruideniers en academici’. Hij is op zulke dagen tevreden met een paar versregels van Lamartine of Victor Hugo.

Een typisch geval van luciditeit zoals dat wel vaker optreedt bij adolescenten, zou men denken, maar in bijna élke brief houdt Flaubert wel een tirade tegen zijn slechte gewoonte om zich te verdiepen in wat hem uiteindelijk alleen maar droevig stemt. Hij lijkt Bouvard of Pécuchet wel, die kunnen ook niet ophouden zich vol te stampen met wijsheden, feiten, theorieën, ideeën en kwartjeskennis, maar uiteindelijk luidt de onverbiddelijke conclusie: ‘Omdat zij meer nadachten, werd hun leven verdrietiger.’

Gegeven dit vroege gebrek aan geloof in de zin van wat hij aan het doen is, mag het een wonder heten dat Flaubert op zijn eenenvijftigste jaar nog zo monter is dat hij begint aan Bouvard en Pécuchet. Hij is er acht jaar mee bezig en voltooide alleen het eerste deel; hoewel hij zich vaak door het gewicht dat hij zich met dit boek op de hals heeft gehaald ‘verpletterd’ voelt, aan het boek valt dat niet af te lezen.

Bouvard en Pécuchet is een ernstige klucht over twee klerken die op de dag dat zij elkaar op zevenenveertigjarige leeftijd ontmoeten herboren worden. Met een kleine erfenis kunnen ze op het land gaan wonen en dan komt van het een het ander van klerken groeien zij onder Flauberts handen uit tot Faustische helden die hoofdstuk na hoofdstuk hun lot en alle denkbare kennis van de wereld in hun greep willen krijgen, die hen op het ultieme moment ontglipt, met achterlating van de herinnering aan hun oorspronkelijke geestdrift, hun ‘huiveringen van genot’, die ze dan weer gebruiken voor het verschalken van een geheel nieuw gebied van kennis. Deze formidabele klucht wordt bij elkaar gehouden door de uitroeptekens; zo veel heb ik er nog nooit bij elkaar gezien en al helemaal niet zonder dat ze me gingen vervelen. De uitroeptekens in Bouvard en Pécuchet zijn wat de drie puntjes zijn bij Céline: de gewoonste zin wordt er door in een wereld van opwinding getrokken, alle gemoedsbewegingen, alle mededelingen krijgen een uitroepteken, van ‘Er is brand!’ tot ‘Laten we naar bed gaan!’

Bouvard en Pécuchet zijn kopiïsten op het moment dat ze elkaar ontmoeten, de een bij een handelsfirma, de ander bij het ministerie van Marine. Het zijn dus allerminst geestelijke hoogvliegers, maar dat is ook Flauberts bedoeling, je moet klein beginnen. Hoewel ze allebei zevenenveertig jaar zijn heeft Flaubert ze geestelijk in de luiers gelegd. Het is alsof de wereld voor hen open gaat en ze steken elkaar aan met hun geestdrift voor alles wat ze ineens om hun heen zien. Ze kunnen geen oud meubelstuk meer zien of ze beginnen te fantaseren over de tijd waarin het werd gebruikt; namen van landen roepen werelden op waarin ze willen verwijlen: ze bezoeken het Natuurkundig Museum en kijken met gretige verbazing naar de opgezette viervoeters, de schelpen en de broeikassen. Ze gaan naar het Louvre en zijn al, zoals het hoort, enthousiast voor ze iets gezien hebben; ze bezoeken een college Arabisch en maken een zitting van de Academie van Wetenschappen mee. Ze willen alles weten over de laatste wetenschappelijke ontdekkingen. Boeken met onbegrijpelijke titels roepen het gevoel op dat er een mysterie voor hen verborgen wordt gehouden. Bouvard en Pécuchet zijn twee nobele wilden die door Flaubert los worden gelaten in Parijs, daarna het platteland ontdekken en zich er vestigen, daartoe in staat gesteld door de erfenis van Bouvard.

Bouvard en Pécuchet getekend door Daumier

Clichés

Het eerste idee voor Bouvard en Pécuchet kreeg Flaubert toen hij twintig was, in 1841, toen hij de novelle Les deux Greffiers van Barthélemy Maurice las in een tijdschrift. Dat was in de tijd dat hij aan zijn vriend Ernest Chevalier schreef: ‘Wij moeten de gewoonte aannemen in de mensen om ons heen slechts boeken te zien... Voorde ware kunstenaar is de wereld slechts een clavecimbel. Aan hem er klanken aan te ontlokken, die verrukken of de rillingen over je rug doen lopen. Goed en slecht gezelschap moet bestudeerd worden. De waarheid is overal.’ En nergens, zou hij eraan hebben kunnen toevoegen, want in Bouvard en Pécuchet laat Flaubert zijn brave helden een proefondervindelijk leven leiden. Dat ze regelmatig vastlopen heeft alles te maken met het feit dat ze ergens het Fijne niet van te weten kunnen komen, de waarheid die ze nodig hebben kunnen ze niet vinden tussen de vele tegenstrijdigheden die ze in hun boeken lezen.

In een brief van 30 augustus 1879 schrijft Toergenjev aan Flaubert dat hij er naar snakt ‘kennis te maken met de filosofie van E. en P.’ Hebben Bouvard en Pécuchet zelf een filosofie? Dat zou dan de filosofie van de intelligente, hartstochtelijke domheid zijn, een verraderlijke wijsbegeerte met een groot werkelijkheidsgehalte, aangezien er veel clichés bij komen kijken, wijsheden die behoren tot het eten en drinken van iedereen, even platvloers als onweerlegbaar, even waar als weinig oorspronkelijk. Gedurende de jaren dat ze op het platteland wonen verslinden de twee helden honderden boeken en begeven ze zich op vele gebieden van wetenschap. Aan het slot van de roman blijkt dat ze als ware kopiïsten uit hun lectuur citaten hebben gelicht die, geordend en geclassificeerd, een omvangrijk woordenboek van enormiteiten, onzin, schijnbare waarheden, absurditeiten, verstandige opmerkingen en ellendige praatjes zouden vormen. Het materiaal is zo divers dat het vooral een kopie van de geest van de mensheid lijkt zoals die zich op papier heeft uitgedrukt. Het is een bloemlezing met het accent op enormiteiten, zoals deze van Rousseau: ‘Nooit zijn volkeren ten onder gegaan door het overmatig drinken van wijn, zij gaan allen ten onder door toedoen van vrouwen.’ Of van Proudhon: ‘De vrouwen in Egypte prostitueerden zich in het openbaar aan krokodillen.’ Eenduidiger is het Woordenboek van Conventionele ideeën dat ook aan de roman zou worden toegevoegd, maar niet af is gekomen. Daarin staan de echte clichés die, argeloos gebruikt, aandoénlijk of dom zijn, of ironisch bij bewust gebruik. Flaubert bevindt zich middenin al deze intelligente domheid, hij wil er een onderdeel van zijn, maar ook weer niet. Wilde hij als zeventienjarige de wereld al niet zien als een ‘schouwtoneel’ en erom lachen?

Inzicht

Even dubbel is Flaubert in de manipulatie van zijn marionetten Bouvard en Pécuchet. Hij laat ze uilskuikens zijn, maar hij houdt van hen. Hij laat ze genieten van alles wat ze ontdekken, maar ze komen op de koffie. Hij laat zien wat mensen zich in hun hoofd halen om hun leven in te richten. Hij laat ze tuinieren met het Handboek voor de Tuinier in hun zak maar hun nederlagen zijn talrijker dan hun triomfen. Ze krijgen de mestkoorts en voeren het principe tot het uiterste door (‘Bouvard stond met een glimlach op het gelaat in de ondraaglijke stank’). Hij laat ze ‘verrukkelijke uren’ beleven als ze weer gegrepen zijn door een gebied van kennis en je leeft met hen mee, tot alles met een grote klap uit elkaar ploft, zoals bij hun odyssee door de scheikunde. De helden zijn achtereenvolgens archeologen, historici, scheikundigen, geologen, letterkundigen, astronomen, willen toneelschrijvers worden, de filosofie beoefenen, beginnen in God te geloven, doen aan spiritisme, magie en dansende tafels, doen aan politiek en menslievendheid, heilgymnastiek en pedagogie. En ze stellen delicate vragen als ‘Wat is schoonheid’. ‘Wat is materie?’. ‘Wat is stijl?’, ‘Zijn de fabels waarachtiger dan de waarheden van de historici?’ Ondertussen leven ze in een haat-liefdeverhouding met de dorpsgemeenschap van Chavignolles. Soms is de geestdrift waarmee ze van de ene wetenschap op de andere overgaan wat eentoning, maar het boek wordt de levendigheid zelf zodra de helden contact hebben met de lieden van diverse pluimage uit het dorp, zoals de weduwe mevrouw Bordin (op wie Bouvard een oogje heeft), de burgemeester Foureau, de dokter Vaucorbeil, de notaris Marescot, de priester Jeufroy en Faverge, de graaf. Opeen afstand is altijd de leraar Demouchel in Parijs aanwezig, de vraagbaak voor de helden als ze weer een boek nodig hebben. Zodra er enig avontuur in Bouvard en Pécuchet zit dal verband houdt met hun honger naar kennis, dan is de roman onweerstaanbaar komisch; dan is het de Don Quichot van de negentiende eeuw (een cliché, tant pis!) Aandoenlijk zijn de passages waarin de helden elkaar hardop voorlezen en ze elkaar het hoofd op hoi brengen wanneer ze kenbaar maken dat het inzicht is doorgebroken. In elk van de tien hoofdstukken breekt het inzicht wel een paar keer door en denken ze het wereldraadsel te hebben opgelost, de ene keer door alle wijsheid van de frenologie (schedelmeting) te verwachten, de andere keer van de Keltische archeologie of de gymnastiek.

Oh! Die twijfel

‘Bouvard en Pécuchet vervullen mij zozeer, dat ik Bouvard en Pécuchet ben geworden. Zo dom als zij zijn, ben ik ook en ik ga er aan kapot,’ schrijft Flaubert in een brief. Maar Flaubert was veel meer Bouvard dan Pécuchet. Van de twee is het Pécuchet die naar het hogere en het volmaakte streeft. Bouvard is sceptischer, maar desalniettemin uiterst gevoelig voor het enthousiasme van Pécuchet (ze waren niet voor niets ‘onmiddellijk door onzichtbare draden aan elkaar verbonden’). Bouvard is de man van de empirie. Pécuchet van de idee: Bouvard is de liberaal. Pécuchet de socialist. Maar als na het hoofdstuk over de liefde (waarin Bouvard het verkeerd aanlegt bij mevrouw Bordin en Pécuchet bij het dienstmeisje Mélie) de politiek aan de orde komt zijn ze eensgezind in hun hoon voorde utopisten Rousseau. Saint-Simon en Fourier. Pécuchet wil de zaak ook regelmatig ‘filosofisch’ opnemen en verwijt zijn vriend dat hij ‘te diep in de materie’ zit. Wanneer die daarop zegt dat de materie hem hinden antwoordt Pécuchet: ‘Ontken het bestaan ervan!’ en houdt een verhandeling over Berkeley. Dan staal er: ‘Het idealisme begon op Bouvards zenuwen te werken.’

Bouvard en Pécuchets sterkste troef in hun discussies met de notabelen van Chauvignolles is de Natuur. Door daarmee te argumenteren produceren ze paradox op paradox en dat leidt tot hun (altijd maar lijdelijke) uitstoting vanwege ondermijning van ‘de fundamenten van de samenleving’. Zo verkondigt Pécuchet (in commissie met Bouvard) dat de ‘menselijke te-

Vervolg op pagina 16